Το «εγωιστικό γονίδιο», η ανθρώπινη φύση και η προαιώνια ανισότητα: Υπάρχει ελπίδα για μια καλύτερη κοινωνία ;

Πολύ πρόσφατα είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με μια πολύ σημαντική πτυχή της σκέψης του  παλιού μου καθηγητή στην βιολογία, Χ. Γεωργίου, μέσω του άρθρου με τίτλο «Μια νέα κοινωνικοκεντρική βιολογία αλληλεπίδρασης μεταξύ βιολογικά ισότιμων ατόμων και περιβάλλοντος» που δημοσιεύτηκε στα «Τετράδια Μαρξισμού», τεύχος 6.

Το προαναφερθέν άρθρο του Χ. Γεωργίου είναι συνέχεια (υπό μια έννοια) της εργασίας του ιδίου με τίτλο «Unconditional Communist Equality among Individuals: Beyond the Marxist Equality Limited to the Abolition of Classes». Τα άρθρα αυτά του Γεωργίου μπορούν (και κατά τη γνώμη μου πρέπει) να διαβαστούν μαζί με τα βιβλία και τα άρθρα του Dennis Noble, όπως το βιβλίο “ The Music of Life: Biology Beyond Genes ” και το άρθρο “Neo-Darwinism, the Modern Synthesis and selfish genes: are they of use in physiology?”, καθώς και με το εμβληματικό άρθρο του James A. Shapiro με τίτλο “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”.

O Χ. Γεωργίου, ο D. Noble, ο J. Shapiro (και αρκετοί άλλοι που δεν ανέφερα) με τις εργασίες τους κονταροχτυπιούνται και τελικά συντρίβουν το ρεύμα σκέψης που φέρει το όνομα “Νεο-δαρβινισμός” ή “Σύγχρονη Σύνθεση της βιολογίας”. Αυτό το ρεύμα σκέψης έγινε ευρύτερα γνωστό με το βιβλίο του Richard Dawkins “Το εγωιστικό γονίδιο” (έτος έκδοσης 1976), καθώς και με τα λιγότερα γνωστά στην Ελλάδα βιβλία του Matt Ridley, “Οι ρίζες της Αρετής” (ελληνική έκδοση: εκδόσεις Καστανιώτης, 1998) και “Η Κόκκινη Βασίλισσα. Το σεξ και η εξέλιξη της ανθρώπινης φύσης” (ελληνική έκδοση: εκδόσεις Κάτοπτρο, 2012).  

Στο παρόν άρθρο, λοιπόν, δεν θα περιοριστώ στα γονίδια. Έχοντας ως αφετηρία την προβληματική των Noble, Shapiro και Γεωργίου αναφορικά με την σύγχρονη βιολογία, θα επεκταθώ στο θέμα των γενικότερων εμποδίων που ορθώνονται μπροστά στην προσπάθεια για την οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου. 

Οι βασικές θέσεις του Νεο-δαρβινισμού και το "Κεντρικό Δόγμα της μοριακής βιολογίας"

Τι λέει, λοιπόν, ο Νεο-δαρβινισμός ; Εν συντομία, παραθέτοντας τον Dawkins, ισχυρίζεται τα εξής:  

"Κάποτε, εντελώς τυχαία σχηματίστηκε ένα ιδιαίτερα σημαντικό μόριο. Θα το ονομάσουμε αυτοαντιγραφέα [μερικές φορές θα αναφέρεται ως αντιγραφέας ή αντιγραφικό μόριο]. Μπορεί να μην ήταν απαραιτήτως το μεγαλύτερο ή το πολυπλοκότερο μόριο, είχε όμως την εκπληκτική ιδιότητα να κατασκευάζει αντίγραφα του εαυτού του…  

…Ποια θα ήταν η τύχη των αρχέγονων αυτοαντιγραφέων ύστερα από 4.000.000.000 χρόνια ; Εξακολουθούν να υπάρχουν γιατί από παλιά απέκτησαν μεγάλη επιτηδειότητα στις τέχνες της επιβίωσης. Μην ψάξετε όμως να τους βρείτε να κολυμπούν άνετα στις θάλασσες γιατί εδώ και πολύ καιρό έχασαν την ελευθερία κίνησής τους. Τώρα κινούνται σε πυκνές αποικίες, σίγουροι μέσα σε γιγαντιαία αργοκίνητα αυτόματα μηχανήματα αποκομμένα από τον έξω κόσμο, με τον οποίο επικοινωνούν μόνο έμμεσα σε ελικοειδείς δρόμους, και στον οποίο επενεργούν εξ αποστάσεως. Βρίσκονται μέσα μας και μέσα μου. Μας δημιούργησαν, μας έδωσαν σώμα και νου. Η διατήρησή τους είναι ο έσχατος λόγος της ύπαρξής μας. Αυτοί οι αυτοαντιγραφείς έκαναν μακριά πορεία. Τώρα συνεχίζουν το δρόμο τους με το όνομα γονίδια, κι εμείς είμαστε οι μηχανές της επιβίωσής τους…

…Το γονίδιο είναι η βασική μονάδα εγωισμού… Εντούτοις δεν έδωσα σημασία σε μερικές περιπλοκές και σιωπηρές παραδοχές. Η πρώτη περιπλοκή έχει ήδη αναφερθεί εν συντομία. Τα γονίδια, όσο ανεξάρτητα και ελεύθερα κι αν είναι στο ταξίδι τους διαμέσου των γενεών, δεν είναι καθόλου ελεύθεροι και ανεξάρτητοι παράγοντες ελέγχου της εμβρυϊκής ανάπτυξης. Συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν με ανεξιχνίαστα σύνθετους τρόπους, τόσο μεταξύ τους όσο και με το εξωτερικό περιβάλλον. Εκφράσεις όπως «γονίδιο για μακριά πόδια» ή «γονίδιο για αλτρουιστική συμπεριφορά» είναι βολικά σχήματα λόγου, είναι όμως σημαντικό να κατανοήσουμε την ακριβή σημασία τους. Δεν υπάρχει κανένα γονίδιο αποκλειστικά υπεύθυνο για τη δημιουργία ενός ποδιού, μακριού ή κοντού. Η δημιουργία ενός ποδιού είναι αποτέλεσμα συνεργασίας πολλών γονιδίων. Επίσης δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τις επιδράσεις του περιβάλλοντος : στο κάτω κάτω, για να γίνουν τα πόδια χρειάζεται τροφή ! Εντούτοις, πρέπει να υπάρχει κάποιο γονίδιο που, όταν όλες οι άλλες συνθήκες είναι οι ίδιες, συντελεί στην ανάπτυξη μακρύτερων ποδιών συγκριτικά με αυτά που θα έδινε το αλληλόμορφό του… 

…Θα υποστηρίξω ότι η σπουδαιότερη ιδιότητα που πρέπει να περιμένουμε για ένα επιτυχημένο γονίδιο είναι ο σκληρός εγωισμός. Αυτός ο εγωισμός του γονιδίου θα αναπτύξει κατά κανόνα την εγωιστική συμπεριφορά του ατόμου. Εντούτοις, όπως θα δούμε, υπάρχουν ειδικές περιπτώσεις που ένα γονίδιο πετυχαίνει καλύτερα τους εγωιστικούς σκοπούς του αν στο επίπεδο των μεμονωμένων ατόμων υιοθετήσει κάποια περιορισμένη μορφή αλτρουισμού. Στην τελευταία πρόταση, οι λέξεις «ειδικές» και «περιορισμένη», έχουν ιδιαίτερη σημασία. Όσο κι αν θέλουμε να πιστεύουμε το αντίθετο, η οικουμενική αγάπη και η ευημερία των ειδών στο σύνολό τους είναι έννοιες που δεν έχουν κανένα νόημα από την άποψη της εξέλιξης.”

Βεβαίως ο R. Dawkins γράφει επίσης τα εξής (τα οποία από πολλούς επικριτές του επιλεκτικά αποσιωπούνται): 

“Ανεξάρτητα από τα φιλοσοφικά προβλήματα που σχετίζονται με τη συνείδηση, κατά τη δική μας άποψη η συνείδηση πρέπει να νοηθεί ως το αποκορύφωμα μιας εξελικτικής τάσης προς τη χειραφέτηση των μηχανών επιβίωσης από τους κυρίους τους, τα γονίδια, ώστε να πάψουν να είναι απλά εκτελεστικά όργανα των αποφάσεών τους. Οι εγκέφαλοι δεν είναι απλώς επιφορτισμένοι να διεκπεραιώνουν τις τρέχουσες υποθέσεις των μηχανών επιβίωσης αλλά απέκτησαν και την ικανότητα να προβλέπουν το μέλλον και να ενεργούν ανάλογα. Έχουν ακόμη τη δύναμη να μην υπακούουν στα κελεύσματα των γονιδίων, να αρνούνται, λόγου χάρη, να κάνουν όσα παιδιά θα  μπορούσαν. Απ’ αυτή την άποψη, η περίπτωση του ανθρώπου είναι (όπως θα δούμε) εντελώς ιδιάζουσα... 

Εχουμε τη δύναμη να μην υποκύπτουμε στα εγωιστικά γονίδια που κληρονομήσαμε και αν χρειαστεί, στα εγωιστικά μιμίδια που μας προίκισε η αγωγή. Μπορούμε ακόμη να συζητήσουμε για να βρούμε τους τρόπους για τη σκόπιμη καλλιέργεια και ανάπτυξη καθαρού, ανιδιοτελούς αλτρουισμού – ενός πράγματος που δεν υπάρχει στη φύση, μιας ιδιότητας που ουδέποτε φανερώθηκε σε όλη την ιστορία του κόσμου. Έχουμε δομηθεί ως γονιδιακές μηχανές και έχουμε εκπαιδευτεί ως μιμιδικές μηχανές, έχουμε όμως τη δύναμη να στραφούμε εναντίον των δημιουργών μας. Εμείς, μόνοι πάνω στη Γη, μπορούμε να επαναστατήσουμε κατά της τυραννίας των εγωιστικών αντιγραφέων.”

Οι θέσεις αυτές του Dawkins είναι βαθιά επηρεασμένες από το έργο των Watson και Crick (νομπελίστες βιολόγοι που ανακάλυψαν την δομή του DNA). 

Οι επιστήμονες αυτοί διατύπωσαν, ο καθένας με διαφορετικό τρόπο, το "Κεντρικό Δόγμα της μοριακής βιολογίας". 

Το "κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας", όπως αυτό διατυπώθηκε από τον James Watson, αναφέρει ότι η ροή της πληροφορίας ακολουθεί σχηματικά το ακόλουθο μοτίβο: DNA → RNA → πρωτεΐνες (James D. Watson. "The Molecular Biology of the Gene". First edition, 1965). 

Πριν τον Watson, ο έτερος νομπελίστας βιολόγος που ανακάλυψε την δομή του DNA, Francis Crick, εξέφρασε το "κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας", πιο διευρυμένα, ως εξής: 

"Το κεντρικό δόγμα. Αυτό αναφέρει ότι άπαξ και η «πληροφορία» περάσει στις πρωτεΐνες δεν μπορεί να φύγει από αυτές. Πιο αναλυτικά, η μεταφορά της πληροφορίας από νουκλεϊκό οξύ σε νουκλεϊκό οξύ, ή από νουκλεϊκό οξύ σε πρωτεΐνη μπορεί να είναι εφικτή, αλλά η μεταφορά [πληροφορίας, ΑΞ] από πρωτεΐνη σε πρωτεΐνη, ή από πρωτεΐνη σε νουκλεϊκό οξύ είναι αδύνατη. Με τον όρο πληροφορία στο σημείο αυτό εννοούμε τον ακριβή προσδιορισμό της αλληλουχίας, είτε των βάσεων στο νουκλεϊκό οξύ, είτε των καταλοίπων αμινοξέων στην πρωτεΐνη." (Francis Crick. "On Protein Synthesis". In F.K. Sanders. Symposia of the Society for Experimental Biology, Number XII: The Biological Replication of Macromolecules. Cambridge University Press. pp. 138–163. 1958)

Η απάντηση του ρεύματος της «Εκτεταμένης εξελικτικής σύνθεσης»

Πώς απαντά το ρεύμα σκέψης στο οποίο ανήκει ο Χ. Γεωργίου ;

Αρχικά ο D. Noble δείχνει με απόλυτα πειστικά επιχειρήματα ότι το εγωιστικό γονίδιο δεν μπορεί να σταθεί ούτε ως μεταφορά, ούτε και ως θεωρία μπροστά στα εμπειρικά δεδομένα που προσφέρει η σύγχρονη βιολογία. Τα γονίδια, ως αλληλουχίες DNA, δεν αυτοαντιγράφονται, όπως ισχυρίζεται ο R. Dawkins. Αν βάλεις DNA σε τρυβλία petri μαζί με θρεπτικό υλικό δεν πρόκειται να αντιγραφεί. Κι αυτό γιατί χρειάζεται όλη την κυτταρική μηχανή για να ξεκινήσει και να περατώσει την αντιγραφή του.

Επιπλέον η ίδια αλληλουχία DNA σε διαφορετικά είδη, συμμετέχει σε άλλη (μερικές φορές εντελώς διαφορετική) λειτουργία. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κύτταρα στην εποχή πριν την εμφάνιση του DNA, όταν ακόμα επικρατούσε το RNA, μπορούσαν επίσης να αντιγραφούν. Πλέον είναι γνωστό ότι τα κύτταρα αναπαράγουν τον εαυτό τους (αντιγράφονται) χωρίς την ανάγκη να εκφραστεί κάποια περιοχή του DNA (χωρίς δηλαδή να χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί πληροφορία από το DNA). Οι πιο γνωστές αποδείξεις αυτής της διαδικασίας είναι η μεταβίβαση των μιτοχονδρίων, των χλωροπλαστών και άλλων υπο-κυτταρικών οργανιδίων. Κι αυτός ο διπλασιασμός των κυττάρων είναι η αναγκαία προϋπόθεση για να αντιγραφεί το DNA (κι όχι το αντίστροφο). 

Σε τελική ανάλυση το DNA δεν μπορεί να ιδωθεί ως εγωιστικό με τα σώματα των οργανισμών να λειτουργούν ως οι μηχανές επιβίωσής τους, αλλά αντιθέτως ως ένα μόριο που ελέγχεται από το κύτταρο για να δώσει την πληροφορία του όντας μέρος ενός πολύπλοκου συστήματος. Δεν είναι το κεντρικό μόριο της ζωής, ούτε ο αόρατος «δικτάτορας» που καθορίζει τις ζωές μας. Αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε μια μεταφορά, όπως αυτή του εγωιστικού γονιδίου του Dawkins, θα ήταν ότι το DNA είναι ο φυλακισμένος του κυττάρου κι όχι ο ηγεμόνας του (D. Noble: “Neo-Darwinism, the Modern Synthesis and selfish genes: are they of use in physiology?”)

Παρομοίως ο  J. Shapiro σ’ ένα εξαιρετικό άρθρο συνοψίζει όλες τις ανακαλύψεις και τα εμπειρικά δεδομένα από την σύγχρονη βιολογία για να αποδομήσει πλήρως το "Κεντρικό Δόγμα της μοριακής βιολογίας" και να δείξει συνάμα ότι η όποια απόπειρα να προσδωθούν εγωιστικές ιδιότητες στο DNA είναι εντελώς άτοπη και αβάσιμη (James Shapiro. “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”). 

Κατ’ αρχάς το DNA δεν είναι το κεντρικό μόριο της ζωής. Συνέπεια αυτού είναι ότι το "κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας" στην καλύτερη περίπτωση είναι ελλιπές, ενώ σε μερικές περιπτώσεις στερείται νοήματος

Θα αναφερθώ σε μερικά δεδομένα που αποδεικνύουν αυτή τη θέση:

·      Το ένα τρίτο του γονιδιώματος μας προέρχεται από αντίγραφα DNA που προέκυψαν από το RNA μέσω της αντίστροφης μεταγραφής.

·        Το εναλλακτικό μάτισμα μπορεί να δώσει διαφορετικά RNAs με διαφορετικό σκοπό, από μια μήτρα-υπόδειγμα DNA.

·        To RNA λειτουργεί ως ένζυμο – τα ριβοένζυμα (π.χ. tRNAs) – κι όχι μόνο οι πρωτεΐνες.

·        Οι πρωτεΐνες, όπως προκύπτουν αμέσως μετά την μετάφραση του mRNA, δεν είναι λειτουργικές, αλλά πρέπει να υποστούν μια σειρά (μετα-μεταφραστικών) τροποποιήσεων, όπως αδενυλίωση, φωσφορυλίωση, μεθυλίωση, ακετυλίωση, προσθήκη πεπτιδίων, προσθήκη πολυσακχαριτών, προσθήκη λιπιδίων, cis και trans μάτισμα, αφαίρεση τμημάτων τους και τελικά η πτύχωση τους (δευτεροταγής, τριτοταγής και τεταρτοταγής δομή). Όλες αυτές οι τροποποιήσεις δεν προκύπτουν από την πληροφορία που υπάρχει στο DNA, αλλά από το κυτταρικό περιβάλλον, και κατ’ επέκταση από τις ανάγκες που έχει αυτό τη δεδομένη περίοδο.

·        Έχουν βρεθεί πρωτεϊνικά συστήματα που προκαλούν τοπικές αλλαγές στο DNA συμμετέχοντας ενεργά στον έλεγχο της ροής της πληροφορίας από το και προς το DNA. 

·        Η μετάδοση πληροφορίας από το ένα κυτταρικό διαμέρισμα στο άλλο μέσω του αλλοστερικού φαινοµένου, στο οποίο συγκεκριµένοι τροποποιητές επηρεάζουν τη διαµόρφωση µιας πρωτεΐνης όταν δεσµευτούν σε συγκεκριµένες περιοχές της πρωτεΐνης, τροποποιώντας έτσι τη λειτουργικότητα της είτε θετικά είτε αρνητικά παρεµποδίζοντας τη δράση της. Οι πρωτεΐνες αυτές δρουν ως μικρο-επεξεργαστές μετάδοσης πληροφορίας.

·         Η ύπαρξη πρωτεϊνικών υποδοχέων για την μεταφορά πληροφορίας μέσα στο κύτταρο και μεταξύ κυττάρων.

·         Οι επιγενετικές τροποποιήσεις, στις οποίες συγκαταλέγονται οι μεθυλιώσεις του DNA και οι τροποποιήσεις των ιστονών, επηρεάζουν την έκφραση των γονιδίων (και άρα τροποποιούν την πληροφορία που υπάρχει στο DNA). Μέσω επιγετικών τροποποιήσεων του DNA, προκύπτει η απενεργοποίηση του ενός από τα δύο Χ χρωμοσώματα στα θηλυκά θηλαστικά, η επιλεκτική απενεργοποίηση-σίγαση κάποιων γονιδίων κατά την διαφοροποίηση των κυττάρων, η σίγαση των μεταθετών γενετικών στοιχείων (MGEs),  συμμετοχή στο φαινόμενο γενετικής θέσης (position effects) και η ανώτερη ρύθμιση πολλαπλών συνδεδεμένων γενετικών τόπων. Αυτές οι επιγενετικές αλλαγές πυροδοτούνται από συγκεκριμένα ερεθίσματα που δέχεται το κύτταρο.

·         Η ύπαρξη μιας φυσικής διαδικασίας γενετικής μηχανικής (γενετικής τροποποίησης), βάσει της οποίας το κύτταρο τροποποιεί φυσικά και επιλεγμένα (πιθανόν ως αντίδραση σε κάποιο ερέθισμα) το γενετικό του υλικό. Αυτή η διαδικασία ουσιαστικά ανατρέπει τα όσα ξέραμε για το πώς συμβαίνουν οι μεταλλάξεις (αλλαγές) στο γενετικό υλικό καθώς και για τον τρόπο που λειτουργεί η εξέλιξη.   

Όλα τα παραπάνω δείχνουν, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι κανένα τμήμα του κυττάρου δεν έχει πρωτεύοντα ρόλο, αλλά όλα (συμπεριλαμβανομένου του DNA) αποτελούν μέρη ενός συστήματος, που για την εύρυθμη λειτουργία του απαιτεί την στενή αλληλεπίδραση μεταξύ των τμημάτων του. 

Συνεπώς η ατομικιστική ορολογία (π.χ. εγωιστικό γονίδιο) είναι εντελώς ακατάλληλη για να περιγράψει το DNA (ή ένα μακρομόριο εν γένει). Επιπλέον οι μηχανιστικές προσεγγίσεις και απλοποιήσεις που απορρέουν από το «κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας» είναι πλέον αβάσιμες μπροστά στην πληθώρα των δεδομένων που δείχνουν ότι η ροή της πληροφορίας ακολουθεί πολύ πιο σύνθετα μονοπάτια (James Shapiro. “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”).   

Από την γονιδιοκεντρική στην κοινωνικοκεντρική βιολογία 

Η ισότητα (και όχι η ταυτότητα) των ατόμων

Ο Χ. Γεωργίου ακολουθώντας την γραμμή σκέψης των προηγούμενων διανοητών (Noble, Shapiro), καταπιάνεται με το ζήτημα της ισότητας των ατόμων στην κοινωνική θεωρία της επανάστασης και της χειραφέτησης.

Στην προσπάθεια του αυτή καταπιάνεται με την γνωστή θεώρηση του Norberto Bobbio για τον "εξισωτισμό" ως "η ισότητα όλων σε όλα". Κατά τον Bobbio, η αρχική ερώτηση από την οποία πρέπει να ξεκινά η οποιαδήποτε απόπειρα μελέτης της έννοιας της ισότητας είναι η ακόλουθη: "ισότητα ναι, αλλά μεταξύ ποιων, σε τι πράγμα, με βάση ποιο κριτήριο ; ". Ο "εξισωτισμός", λοιπόν, είναι αυτή η απουσία κριτηρίου αναφορικά με την ισότητα. "Για όλους το ίδιο πράγμα". Συνεπώς ο "εξισωτισμός" δεν πρέπει να ταυτίζεται με τα κινήματα ισότητας που τείνουν να μειώσουν (κι όχι να εξαλείψουν) τις κοινωνικές ανισότητες (Norberto Bobbio, "Δεξιά και Αριστερά"Εκδόσεις Πόλις, 2013. Σελ.162-165).

Ο "εξισωτισμός", όπως επισημαίνει ο Bobbio, είναι η βασική αρχή όλων των ουτοπιών. Ο Τόμας Μορ στην Ουτοπία του, ο Καμπανέλλα στην "Πολιτεία του Ηλίου", τα χιλιαστικά κινήματα του Μεσαίωνα και οι αγροτικές εξεγέρσεις υπό τον Thomas Munzer, οι ουτοπιστές σοσιαλιστές (Φουριέ, Morelly, κοκ), επαναστάτες όπως ο Μπαμπέφ και μεγάλοι στοχαστές όπως ο Μαρξ, αν δεν ανάγουν ως κεντρική καθοδηγητική αρχή τους τον "εξισωτισμό", τουλάχιστον εμπνέονται έντονα απ΄αυτόν.

Έχοντας εντοπίσει ορθώς τα παραπάνω, ο Bobbio έπειτα επιμένει ότι όσοι "επιχειρηματολογούν στη βάση της κοινής λογικής έχουν διακηρύξει χιλιάδες φορές στη διαδρομή της ιστορίας ότι τρελοί είναι όσοι οδηγούν τον εξισωτισμό στα ακραία όριά του, υποστηρίζοντας θέσεις τόσο φρικτές στη θεωρία όσο (ευτυχώς) και ανεφάρμοστες στην πράξη"(Norberto Bobbio, "Δεξιά και Αριστερά"Εκδόσεις Πόλις, 2013. Σελ. 166-168). Συνεπώς όταν ο Bobbio ισχυρίζεται ότι η Αριστερά τείνει προς την ισότητα και η Δεξιά προς την ανισότητα, "αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι για να είναι κανείς αριστερός οφείλει να διακηρύσσει την αρχή ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι σε όλα, ανεξαρτήτως οποιουδήποτε διαφοροποιητικού κριτηρίου · η διακήρυξη αυτή θα ήταν όχι μόνον ουτοπική - και στην ουτοπία, οφείλουμε να το αναγνωρίσουμε, είναι πιο επιρρεπής η Αριστερά από τη Δεξιά, ή ίσως μόνον η Αριστερά - αλλά, ακόμη χειρότερα, θα αποτελούσε μια απλή εκδήλωση προθέσεων, στις οποίες δεν φαίνεται ότι μπορεί να αποδοθεί λογικό νόημα." (Norberto Bobbio, "Δεξιά και Αριστερά"Εκδόσεις Πόλις, 2013. Σελ. 165).    

Γιατί, όμως, είναι ουτοπιστές ή και τρελοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο "εξισωτισμός" είναι εφικτός;   Ο Bobbio απαντά:

"Oι φυσικές ανισότητες είναι υπαρκτές · και αν μερικές από αυτές είναι δυνατόν να διορθωθούν, το μεγαλύτερο μέρος τους δεν μπορεί να εξαλειφθεί. Οι κοινωνικές ανισότητες είναι επίσης υπαρκτές και, αν μερικές είναι δυνατόν να διορθωθούν και ακόμη και να εξαλειφθούν, πολλές, και κυρίως αυτές για τις οποίες ευθύνονται τα ίδια τα άτομα, είναι δυνατό μόνο να αποθαρρυνθούν... Μεταξύ των ανθρώπων, τόσο η ισότητα όσο και η ανισότητα είναι αντικειμενικά αληθείς, γιατί τόσο η μία όσο και η άλλη επιβεβαιώνονται από αναμφισβήτητες εμπειρικές αποδείξεις... Ο οπαδός της ισότητας ξεκινά από την πεποίθηση ότι το μεγαλύτερο μέρος των ανισοτήτων που τον εξοργίζουν και που θα ήθελε να εξαφανίσει είναι κοινωνικές και, ως τέτοιες, εξαλείψιμες · ο οπαδός της ανισότητας ξεκινά από την αντίθετη πεποίθηση, ότι, δηλαδή οι ανισότητες είναι φυσικές και, ως τέτοιες, μη εξαλείψιμες (Norberto Bobbio, "Δεξιά και Αριστερά"Εκδόσεις Πόλις, 2013. Σελ. 168, 172).  

Εν ολίγοις ο Bobbio εκκινώντας από την παραδοχή ότι οι άνθρωποι φυσικά και κοινωνικά δεν είναι ίσοι, αντιμετωπίζει αφενός τον "εξισωτισμό" ως ουτοπία (υπό την έννοια του ανέφικτου), και αφετέρου ισχυρίζεται ότι η μόνη λογική διάκριση μεταξύ των οπαδών της ισότητας και της ανισότητας είναι η θέση τους υπέρ ή κατά, αντιστοίχως, της μείωσης του μεγαλύτερου μέρους των ανισοτήτων. Με άλλα λόγια δεν μπορεί να γίνεται λόγος για απόλυτη εξίσωση μεταξύ των ανθρώπων, ούτε κατ' επέκταση για εξάλειψη όλων των ανισοτήτων. Κανένα ρεύμα σκέψης, της Αριστεράς ή της Δεξιάς, αν θέλει να έχει λογική συνέπεια στις διακηρύξεις και στα προτάγματά του, δεν μπορεί να επικαλείται την αρχή της ισότητας όλων σε όλα.    

Ο Χρήστος Γεωργίου χρησιμοποιώντας τα διδάγματα της σύγχρονης βιολογίας δείχνει με περίτρανο τρόπο ότι η “ισότητα όλων σε όλα” δεν είναι μια ουτοπία (με την έννοια του ανέφικτου) αλλά μια δυνατότητα.   

Πράγματι τα εμπειρικά δεδομένα από την σχετικά πρόσφατη παρέμβαση του Manuel Arriaga φαίνεται να δικαιώνουν τον Γεωργίου και την θέση του, που προκύπτει από την σύγχρονη βιολογία, περί γενετικής και διανοητικής ισότητας (και όχι ταυτότητας) των ατόμων. Ο Arriaga φέρνει λογικά, αλλά και εμπειρικά παραδείγματα (από συνελεύσεις πολιτών στον Καναδά και στο Όρεγκον των ΗΠΑ) για να δείξει ότι ο μέσος πολίτης, παρότι δεν έχει κλασσικές σπουδές στις πολιτικές επιστήμες, είναι εξίσου (αν όχι πιο) ικανός στο να επιλύει κορυφαία προβλήματα δημοσίου ενδιαφέροντος, απ’ ότι οποιοσδήποτε επαγγελματίας της πολιτικής. (Manuel Arriaga. «για την επανεκκίνηση της δημοκρατίας». Εκδόσεις Αιώρα, 2015. Σελίδες 55-73.)

Η διανοητική ισότητα μεταξύ των ατόμων έχει φανεί και στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών αλλαγών δεν είναι οι αποκαλούμενοι "μεγάλοι διανοητές" και οι "σπουδαίοι εγκέφαλοι" οι πρωταγωνιστές στο τιτάνιο έργο της ανοικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας, αλλά οι πλατιές μάζες των ανθρώπων του μόχθου. Το πνεύμα της δημιουργίας υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από τα πτυχία του και τις τυπικές περγαμηνές του. Αν σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής στασιμότητας, φαίνεται ότι με το χάρισμα της δημιουργικότητας έχουν προικιστεί μόνο μια χούφτα άνθρωποι (που όλως τυχαίως είναι πάντα οι ζάμπλουτοι και οι προνομιούχοι), τότε σε επαναστατικές περιόδους οι κοινωνικές δυνάμεις απελευθερώνονται και ο κάθε άνθρωπος με ζέση γίνεται ξανά δημιουργός. Δημιουργός ενός νέου κόσμου.

Για να αποσαφηνίσω την παραπάνω θέση θα παραθέσω εδώ την – από πρώτο χέρι - μαρτυρία του Gaston Leval σχετικά με το ποιοι οργάνωσαν τις κολεκτίβες και πρωταγωνίστησαν στο μεγαλειώδες κίνημα αυτοδιεύθυνσης της Ισπανικής Επανάστασης (1936-1939):

«Η επανάσταση ξετυλίχτηκε μέσα σε πολύ μπερδεμένες περιστάσεις. Έπρεπε να αντιμετωπιστούν επιθέσεις από τα μέσα και από τα έξω. Χρειάστηκαν φανταστικές προσπάθειες για να εφαρμοστούν οι αναρχικές αρχές στην πράξη. Σε πολλές περιπτώσεις, η προσπάθεια πέτυχε. Οι οργανώσεις ανακάλυψαν τρόπους για να αντιμετωπίσουν τα πάντα. Είχαμε μαζί μας την ευφυΐα του λαού. Αυτή ανακάλυπτε τους τρόπους και ικανοποιούσε τις χιλιάδες ανάγκες της ζωής και της επανάστασης. Αυτή οργάνωσε την πολιτοφυλακή και νίκησε το φασισμό στην πρώτη φάση του πολέμου. Αυτή κατασκεύασε θωρακισμένα αυτοκίνητα, όπλα και πολυβόλα. Η πρωτοβουλία ερχόταν από το λαό, πριν απ’ όλα από κείνους που είχαν επηρεαστεί από τους αναρχικούς. Παράδειγμα, οι κολλεκτίβες της Αραγώνας: ανάμεσα στους οργανωτές τους συνάντησα μόνο δύο δικηγόρους, στην Αλκορίνα. Αυτοί δεν ήταν, για να ακριβολογούμε, διανοούμενοι. Αλλά εκείνο που πραγματοποίησαν, μαζί με τους αγρότες και τους εργάτες, δεν ήταν καλύτερο απ’ ότι είδαμε στο Έσπλους, στη Μπινεφάρ στην Καλάντα και σ’ άλλες κολλεκτίβες. Το εκπληκτικό είναι ότι πολλοί απ’ αυτούς τους αγρότες ήταν αγράμματοι. Είχαν όμως πίστη, πρακτική κοινή λογική, πνεύμα θυσίας και θέληση να δημιουργήσουν έναν καινούργιο κόσμο.» (Sam Dolgoff. «Αναρχικές Κολλεκτίβες. Η εργατική αυτοδιεύθυνση στην Ισπανική Επανάσταση». Σελίδα 253)

Εξάλλου υπάρχει και η - επικρατούσα προς το παρόν - άποψη ότι ο Homo sapiens, ο σύγχρονος άνθρωπος δηλαδή, ζούσε για περίπου 190.000 χρόνια σε εξισωτικές κοινωνίες όπου οι αρχηγοί ήταν άμεσα υπόλογοι στα μέλη της κοινότητας (Richard Borshay Lee. «Σκέψεις για τον πρωτόγονο κομμουνισμό» στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδα 255).  

Τα μέλη, δε, της κοινότητας ήταν απόλυτα ίσα μεταξύ τους, απολαμβάνοντας ακριβώς τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η πολιτική ιδεολογία της ισότητας ήταν τόσο ισχυρή στις κυνηγετικές - τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες, ώστε έφτανε στο σημείο να βάζει σε προτεραιότητα την ισότητα των μελών εις βάρος της ίδιας της συλλογής τροφής. Έτσι κανένας κυνηγός δεν επιβραβευόταν για τις επιτυχίες του στο κυνήγι, ούτε απολάμβανε ιδιαίτερα προνόμια. Αντιθέτως, σε ορισμένες περιπτώσεις, σταμάταγε τελείως το κυνήγι για να μην θεωρηθεί αλαζόνας από τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Τέλος, ακόμα και τα μέλη της κοινότητας που δεν κυνήγαγαν καθόλου απολάμβαναν την ίδια μερίδα φαγητού με τους υπόλοιπους (Τζέημς Γουντμπερν. «Το μοίρασμα δεν πρέπει να συγχέεται με την ανταλλαγή: μια ανάλυση του μοιράσματος αγαθών στις κυνηγετικές-συλλεκτικές κοινωνίες της άμεσης απόδοσης», στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδες 177-202)

Σημειωτέον, βάσει την παραπάνω άποψης, ο άνθρωπος (Homo sapiens) εμφανίστηκε πριν από περίπου 200.000 χρόνια στη γη, οπότε τα 190.000 χρόνια των κυνηγετικών-τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών αποτελούν το 95% της ανθρώπινης ιστορίας. Οι βασικές αρχές της ισότητας που αργότερα ενσωματώθηκαν στο ιδεώδες της δημοκρατίας κυριαρχούν συντριπτικά στην ανθρώπινη ιστορία. 

Βέβαια υπάρχει και η - μειοψηφική αλλά άκρως ενδιαφέρουσα - άποψη που θέλει την ανθρώπινη ιστορία πιο σύνθετη, χωρίς τυπολογίες και εύκολες γενικεύσεις. Βάσει αυτής της άποψης η ανισότητα δεν γεννήθηκε με την "αγροτική επανάσταση", με την εξάπλωση των πόλεων και την ανάδυση του πολιτισμού, αλλά ενυπήρχε σε πολλές κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινότητες. 

Μπορεί όχι στους !Κουνγκ της ερήμου Καλαχάρι και τους Χάτζα της Ταζμανίας, αλλά εθνογραφικές μελέτες πιστοποιούν την ύπαρξη κοινωνικού διαχωρισμού, ιεραρχιών και διαφοροποιήσεων στο status των μελών σε άλλες κοινότητες όπως αυτές των Εσκιμώων Inuit, των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά (Tlingit,  Yukon, Haida, Nisga’a Gitksan, Haisla, Heiltsuk, Oweekeno, Kwakwaka’wakw, Nuu-chah-nulth, Coast Salish) καθώς και στις συνομοσπονδίες των φυλών των ινδιάνων στις μεγάλες πεδιάδες της Αμερικής. Σ' αυτές τις κοινωνίες ο τρόπος οργάνωσης είναι εποχικός, υπό την έννοια ότι η αποκεντρωμένη-"δημοκρατική" διακυβέρνηση διαδέχεται την συγκεντρωτική - ιεραρχική  (και πολλές φορές αυταρχική) διακυβέρνηση ακολουθώντας την εναλλαγή των εποχών. 

Έτσι για παράδειγμα στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά ο χειμώνας σηματοδοτούσε την έναρξη της ανισότητας, όπου οι αριστοκράτες κυβερνούσαν επί των κοινών θνητών και των σκλάβων, ενώ το καλοκαίρι τα αριστοκρατικά συμβούλια υποχωρούσαν και την θέση τους έπαιρναν οι πιο εξισωτικές κοινωνικές οργανώσεις βάσει της φυλής. Στους Ινουίτ συνέβαινε το αντίθετο: το καλοκαίρι όλοι υπάκουαν στον πρεσβύτερο, ενώ τον χειμώνα αποφάσιζαν από κοινού σε κτίρια που κατασκεύαζαν, στα οποία επικρατούσε η ισότητα, ο αλτρουισμός, το μοίρασμα και η αλληλεγγύη (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»). 

Η διττή δομή της κοινωνικής οργάνωσης των Tlingit και Haida από τις ομάδες φυλών της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά είχε παρατηρηθεί και από τον Marcel Mauss, χωρίς να δοθεί στην συγκεκριμένη παρατήρηση ιδιαίτερη σημασία από τους μελετητές της ανθρώπινης ιστορίας: 

"Η ζωή τους το χειμώνα, ακόμα και στην περίπτωση των φυλών του νότου, διαφέρει σημαντικά απ' το καλοκαίρι. Οι φυλές αυτές έχουν διττή δομή: Μόλις μπει το καλοκαίρι διασκορπίζονται και πάνε για κυνήγι, συλλέγουν ρίζες και μούρα στις πλαγιές, ή ψαρεύουν σολομούς στο ποτάμι, ενώ το χειμώνα συγκεντρώνονται σ' αυτό που ονομάζουμε «πόλεις». Κατά τη διάρκεια της δεύτερης αυτής περιόδου βρίσκονται σε κατάσταση συνεχούς αναβρασμού. Η κοινωνική ζωή εντείνεται στο έπακρο, πολύ περισσότερο απ' όσο εντείνεται κατά τις συναθροίσεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν το καλοκαίρι. Η κοινωνική αυτή ζωή χαρακτηρίζεται από αδιάκοπη κίνηση. Φυλές ολάκερες επισκέπτονται άλλες φυλές, κλαν ολάκερα άλλα κλαν και οικογένειες άλλες οικογένειες. Γίνονται συμπόσια τόνα μετά τ' άλλο και ορισμένα μάλιστα διαρκούν καιρό. Με την ευκαιρία των γάμων, των διάφορων τελετουργιών και των κοινωνικών προαγωγών, καταναλώνουν αφρόντιστα όλα όσα συσσώρευσαν με μεγάλο μόχθο από τις πλούσιες αυτές ακτές, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινόπωρου. Ακόμα και η ιδιωτική ζωή διάγεται με τον ίδιο τρόπο: θα προσκαλέσεις όλα τα μέλη του κλαν όταν σκοτώσεις μια φώκια, όταν ανοίξεις ένα κιβώτιο με ρίζες ή μούρα, ή όταν το κύμα ξεβράσει μια φάλαινα. " (Μαρσελ Μως. "Το Δώρο. Μορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής". Εκδόσεις Καστανιώτη, 1979. Σελ. 110-111)

Επιπλέον αρχαιολογικά ευρήματα από την Μεσολιθική Εποχή (11.000 π.Χ.) δείχνουν ότι υπήρχαν κοινωνίες με κοινωνική ανισότητα πριν από την "αγροτική επανάσταση" και πολύ πριν την εμφάνιση των πρώτων κρατών. Οι κοινωνίες αυτές, όπως και οι προαναφερθείσες, ακολουθούσαν περιοδικές μεταβολές στο επίπεδο της ανισότητας (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»).  

Συνεπώς, όποια και από τις δύο παραπάνω απόψεις κι αν ισχύει, η απάντηση σ' όσους ισχυρίζονται ότι η παραγωγή πλεονάσματος στη παραγωγή (10.000 π.Χ) και η εμφάνιση των πρώτων κρατών (7000 π.Χ) ήταν μια τομή στην ανθρώπινη ιστορία, η οποία αλλοίωσε ανεπανόρθωτα τον ψυχισμό και τη φύση του ανθρώπου (τον διέφθειρε δηλαδή με την πλεονεξία), είναι η ίδια: Το παραπάνω επιχείρημα, περί της διαφθοράς του ανθρώπου, δεν εξηγεί: 

1) Tα - τουλάχιστον - 400 χρόνια (200 π.Χ. - 200 μ.Χ) στα οποία πόλεις όπως η Teotihuacan στο Μεξικό διοικούνταν από εκλεγμένα συμβούλια, τα μέλη των οποίων περιοδικά μαστιγώνονταν για να τους υπενθυμίζεται ότι οι ψηφοφόροι έχουν την εξουσία. Αυτός ο τρόπος κοινωνικής οργάνωσης διατηρήθηκε μέχρι και την εποχή του Κορτές (1519–1521 μ.Χ) σε πόλεις όπως η Tlaxcala (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»).

2) Τα 140 χρόνια (462-322 π.Χ) δημοκρατικής διακυβέρνησης στην αρχαία Αθήνα, στην οποία το πολιτικό σώμα (περίπου 35.000-40.000 Αθηναίοι), συμμετείχε άμεσα στην διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω της Εκκλησίας του Δήμου και ως εκ τούτου απολάμβανε τις αρχές της ισηγορίας, της ισονομίας και της παρρησίας. Κανένας ηγέτης, ούτε καν ο Περικλής, δεν μπορούσε να διατάξει την πολιτική κοινότητα, αλλά ήταν υποχρεωμένος να πείσει με επιχειρήματα τους Αθηναίους, ώστε τελικά το σώμα των πολιτών να αποφασίσει με ψηφοφορία. 

3) Την Κομμούνα του Παρισιού (1871 μ.Χ), η οποία αποτελούνταν από τους δημοτικούς συμβούλους κάθε διαμερίσματος του Παρισιού που εκλέχτηκαν με γενική ψηφοφορία και ήταν υπεύθυνοι στους εκλογείς τους και ανακλητοί από αυτούς οποιαδήποτε στιγμή. Στην Κομμούνα ο τακτικός στρατός, οι πραιτοριανοί δηλαδή της προηγούμενης εθνοπροδοτικής και ψευτοπατριωτικής κυβέρνησης «Εθνικής Άμυνας», αντικαταστάθηκε από τον ένοπλο λαό, την Εθνοφρουρά, στην οποία συμμετείχε κάθε ενήλικος Παριζιάνος που ήταν ικανός να φέρει όπλο. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα άνοιξαν για το λαό δωρεάν και απεγκλωβίστηκαν από την επιρροή του κράτους και της εκκλησίας.
Οι δικαστικοί λειτουργοί, όπως και κάθε δημόσιος υπάλληλος, ήταν υπόλογος, αιρετός και προφανώς άμεσα ανακλητός ανά πάσα στιγμή από την Κομμούνα (Καρλ Μαρξ. «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία». Εκδόσεις Θεμέλιο, 2014. Σελίδες 99-100).

Επιπλέον, μεταγενέστερα, παραδείγματα απόπειρας των ανθρώπων να μειώσουν την ανισότητα και να ανακτήσουν την ελευθερία τους είναι τα Σοβιέτ στην Ρωσία (1905, 1917 μ.Χ), τα καντόνια της Ελβετίας στην αρχική τους περίοδο, οι αποικίες της Νέας Αγγλίας κατά την Αμερικανική Επανάσταση και τέλος οι σημερινές απόπειρες δημοκρατικού ελέγχου που συγκεντρώνει και ερευνά ο Arriaga αλλά και άλλοι μελετητές.

Τελικά, όπως τονίζουν οι David Graeber και David Wengrow, ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία είναι μια συνεχής εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών τρόπων οργάνωσης, όπου οι ιεραρχίες, η ανισότητα, τα αυταρχικά καθεστώτα και η συγκέντρωση πλούτου δίνουν την θέση τους σε κοινότητες εξισωτικές, ειρηνικές και αλληλέγγυες μέχρι τελικά να ανατραπούν κι αυτές για να γεννήσουν εκ νέου την προηγούμενη κατάσταση (ανισότητα, αυταρχισμός, κοκ). Αυτός ο αέναος κύκλος διακύμανσης μεταξύ εξισωτισμού και ανισότητας διέπει το σύνολο της ιστορίας του ανθρώπου από τις κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες μέχρι τις σημερινές (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»). Ούτε η "αγροτική επανάσταση", ούτε η δημιουργία και η επέκταση των πόλεων, ούτε η γέννηση των κρατών, ούτε καν η γέννηση των τάξεων, δεν αποτέλεσαν το σημείο τομής, τον ιστορικό Ρουβίκωνα, όπου μετά από αυτό η ανισότητα, η ανελευθερία και η καταπίεση των πολλών από τους λίγους ήταν ο μονόδρομος της ιστορίας. Προσπάθειες γίνονται συνέχεια από τους ανθρώπους για την ανάκτηση της ελευθερίας τους. Ο αγώνας αυτός μοιάζει να είναι βαθιά χαραγμένος στην ψυχή μας και φαίνεται ότι θα συνοδεύει τους ανθρώπους αιωνίως.  

H "οπτική σήραγγας"

Όπως είδαμε αναλυτικά παραπάνω δεν ισχύει αυτό που γράφει ο Dawkins στο “Εγωιστικό γονίδιο”, δηλαδή ότι : “η σπουδαιότερη ιδιότητα που πρέπει να περιμένουμε για ένα επιτυχημένο γονίδιο είναι ο σκληρός εγωισμός. Αυτός ο εγωισμός του γονιδίου θα αναπτύξει κατά κανόνα την εγωιστική συμπεριφορά του ατόμου…” 

Όντως η θεωρητική κατηγορία του "εγωιστικού γονιδίου" δεν ευσταθεί, ούτε ως μεταφορά, αλλά ούτε και ως επιστημονική υπόθεση. Συνεπώς αν δεν υπάρχουν "εγωιστικά γονίδια" εκ των πραγμάτων αυτά δεν μπορούν να προκαλέσουν καμία (εγωιστική) συμπεριφορά. 

Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εγωιστικές συμπεριφορές. Με άλλα λόγια παραπάνω αποδείχτηκε η επιστημονική ανεπάρκεια του "εγωιστικού γονιδίου" και άρα η αποσύνδεση αυτού με οποιαδήποτε συμπεριφορά, εγωιστική ή μη. Δεν αποδείχτηκε ότι δεν υπάρχει εγωισμός στους ανθρώπους. 

Ο εγωισμός και η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος είναι βασικά στοιχεία της ανθρώπινης προσωπικότητας. Το γεγονός αυτό, όμως, πόρρω απέχει από τον άνθρωπο που σκιαγραφεί ο Dawkins (και άλλοι), ο οποίος άνθρωπος έχει ως μοναδικό στόχο την αποτίμηση και έπειτα την ικανοποίηση του στενά προσωπικού συμφέροντός του. Αυτός ο τύπος ανθρώπου από τους οικονομολόγους ονομάζεται Homo economicus (και αποτελεί το μοντέλο ανθρώπου στο οποίο βασίζονται τα πιο γνωστά οικονομικά εγχειρίδια) και από τους  ψυχιάτρους ονομάζεται «κοινωνιοπαθής – sociopath» (και αποτελεί συγκεκριμένο τύπο ψυχικής ασθένειας βάσει του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition.). 

Ο Amartya Sen, πολύ εύστοχα, είχε χαρακτηρίσει τον Homo economicus ως «ανόητο ορθολογιστή». 

Αυτός ο τύπος ανθρώπου δεν περιγράφει τον μέσο άνθρωπο, ακόμα και στις σύγχρονες άκρως ανταγωνιστικές και ακραία ατομικιστικές κοινωνίες. 

Πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι η παρακάτω θεώρηση του Paul Seabright:

"Λέγοντας οπτική σήραγγας εννοούμε την ικανότητά μας να διαδραματίζουμε το ρόλο μας στο σύνθετο εγχείρημα της σύγχρονης κοινωνίας για ευημερία, χωρίς να γνωρίζουμε και χωρίς καν να ενδιαφερόμαστε για το συνολικό αποτέλεσμα... Η οπτική της σήραγγας διαφέρει από το κυνήγι του κέρδους - μολονότι το ενδιαφέρον αποκλειστικά για το κέρδος είναι μια σχετικά ακραία μορφή που μπορεί να πάρει η οπτική σήραγγας. Ούτε ταυτίζεται με το προσωπικό συμφέρον. Υπήρξε πολλές φορές βολικό για τους οικονομολόγους να υποθέσουν πώς τα άτομα ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο για το συμφέρον τους, για να αντιδιαστείλουν τον εγωιστικό χαρακτήρα αυτών των κινήτρων με τα ακούσια οφέλη που προκύπτουν για τους άλλους κατά την επιδίωξη του στόχου αυτού. Στην πραγματικότητα, η φύση των κινήτρων είναι πολύ πιο πλούσια απ' ότι υπονοεί αυτή η υπεραπλούστευση - χωρίς ωστόσο να μπορεί να ξεφύγει από την οπτική σήραγγας." (Paul Seabright. "Το μεγάλο πείραμα. Ο συνεταιρισμός με αγνώστους. Μια εξελικτική θεώρηση της οικονομικής ζωής". Εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2008. Σελ. 35)

Όπως καταλαβαίνουμε ο άνθρωπος δεν είναι ένα μονοδιάστατο ον. Αντιθέτως, ως εξόχως πολύπλοκο είδος, εκφράζει μια πληθώρα συμπεριφορών ανάλογα με τις πεποιθήσεις και τις προτιμήσεις του, οι οποίες τελικά καθορίζονται από το περιβάλλον του. Οι Samuel Bowles, Richard Edwards και Edward Roosevelt, φέρουν πληθώρα πειραματικών αποτελεσμάτων, παραδειγμάτων και λογικών επιχειρημάτων για να επισημάνουν ότι η "οικονομία παράγει ανθρώπους", υπό την έννοια ότι διαφορετικοί οικονομικοί θεσμοί (και σε τελευταία ανάλυση διαφορετικά περιβάλλοντα) ευνοούν διαφορετικές συμπεριφορές μέσω του επηρεασμού των προτιμήσεων και των πεποιθήσεων των ατόμων. Άλλες συμπεριφορές θα επιδείξουν οι εν ζωή κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, άλλες οι βιομηχανικοί εργάτες και άλλες οι επιχειρηματίες. Τελικά αποφαίνονται ότι το είδος μας (Homo sapiens) είναι μοναδικό ανάμεσα στα άλλα ζώα στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που δεν έχουν καμία συγγένεια μεταξύ τους συνεργάζονται στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Εξ ου και ο χαρακτηρισμός που του δίνουν: Το Συνεργάσιμο είδος (A Cooperative Species) (S. Bowles, R. Edwards, E. Roosevelt. "Κατανοώντας τον καπιταλισμό. Ανταγωνισμός, Εντολή και Μεταβολή". Εκδόσεις Gutenberg, 2014. Σελ. 86-97). 

Εν μέρει, λοιπόν, συμφωνούν στην διαπίστωσή τους αυτή με τον βιολόγο Robert M. Sapolsky ο οποίος, μετά από μια εκτενέστατη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, καταλήγει στο ότι: 

«τα γονίδια  έχουν διαφορετικές επιδράσεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα: μια ορμόνη μπορεί να σε κάνει ευγενικό ή μίζερο, ανάλογα με τις αξίες σου. Δεν έχουμε εξελιχθεί για να είμαστε «εγωιστές» ή «αλτρουιστές» ή οτιδήποτε άλλο – έχουμε εξελιχθεί για να συμπεριφερόμαστε με συγκεκριμένο τρόπο σε συγκεκριμένο περιβάλλον και συγκεκριμένες συνθήκες. Πλαίσιο, πλαίσιο, πλαίσιο.» (Robert M. Sapolsky. "Behave. The biology of humans at our best and worst". Penguin Press, 2017. Σελ. 641).

Η παραπάνω αποστροφή από το έργο του Sapolsky ξεκαθαρίζει ότι δεν είμαστε εξελιγμένοι για να είμαστε μόνο εγωιστές ή μόνο αλτρουιστές. Έχουμε εξελιχθεί για να είμαστε και τα δύο (και πολλά ακόμα) ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε. Σε κάποια περιβάλλοντα θα επικρατεί (αλλά δεν θα μονοπωλεί) η "οπτική της σήραγγας", σε κάποια άλλα θα ευνοείται η αλτρουιστική συμπεριφορά. 

Τελικά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο κονταροχτυπιέμαι με τον Dawkins και όποιον άλλον λέει ότι ο εγωισμός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της συμπεριφοράς μας:  Γιατί αφενός αυτή η θεώρηση είναι απλά λανθασμένη και αφετέρου γιατί λειτουργεί (σκοπίμως ή μη) ως ιδεολογική κατήχηση που διαμορφώνει συνειδήσεις. 

Ας φέρω ένα παράδειγμα: Αν οι περισσότεροι επιστήμονες, οι περισσότεροι πολιτικοί, σχεδόν όλα τα βιβλία καθώς και η συντριπτική πλειονότητα των ΜΜΕ, αναπαράγουν συνεχώς, με κάθε τρόπο και σε κάθε ευκαιρία, ότι η κεντρική αρχή που διέπει την ανθρώπινη ψυχή είναι ο στυγνός εγωισμός, ενώ όλες οι αρετές της ηθικότητας (αλτρουισμός, αλληλεγγύη, κοκ) είναι αδυναμίες ή/και εξαιρέσεις που από την πλευρά της εξέλιξης δεν έχουν κανένα νόημα, τότε πιθανότατα αυτό θα θεωρηθεί (ως προαιώνια) αλήθεια από τον μέσο άνθρωπο. 

Οπότε η συνέχεια στην σκέψη του ίδιου ατόμου πάει κάπως έτσι: Aκόμα κι αν εγώ νιώθω ανιδιοτέλεια και διάθεση για βοήθεια του συνανθρώπου μου, όλοι οι υπόλοιποι είναι σκληροί εγωιστές, θα εκμεταλλευτούν την καλοσύνη μου και θα με προδώσουν. Οπότε καλύτερα να φερθώ κι εγώ με τον ίδιο τρόπο ώστε να τους προλάβω ή/και για να αμυνθώ. Και κάπως έτσι, ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, γεννιέται η αρχή «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άλλο άνθρωπο (Homo homini lupus)». 

Ο αλτρουισμός

Όπως είδαμε από το στόχαστρο του Dawkins (και των νεοδαρβινιστών εν γένει) δεν θα μπορούσε να ξεφύγει ο αλτρουισμός. Εξάλλου η λογική κατάληξη της όλης συλλογιστικής περί εγωιστικού γονιδίου δεν μπορούσε παρά να οδηγήσει στην εξάλειψη και στην άρνηση του αλτρουισμού. Γράφει ο Dawkins:    

"...υπάρχουν ειδικές περιπτώσεις που ένα γονίδιο πετυχαίνει καλύτερα τους εγωιστικούς σκοπούς του αν στο επίπεδο των μεμονωμένων ατόμων υιοθετήσει κάποια περιορισμένη μορφή αλτρουισμού. Στην τελευταία πρόταση, οι λέξεις «ειδικές» και «περιορισμένη», έχουν ιδιαίτερη σημασία. Όσο κι αν θέλουμε να πιστεύουμε το αντίθετο, η οικουμενική αγάπη και η ευημερία των ειδών στο σύνολό τους είναι έννοιες που δεν έχουν κανένα νόημα από την άποψη της εξέλιξης".

Για άλλη μια φορά, όμως, η πραγματικότητα δεν συνάδει με την θεωρία του Dawkins και των νεοδαρβινιστών.

Τα εμπειρικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η ηθικότητα (και κατ' επέκταση ο αλτρουισμός) είναι βαθιά ριζωμένη(-ος) στην ανθρώπινη φύση, καθότι προέκυψε φυσικά μέσω της εξέλιξης. Οι πιο κοντινοί μας συγγενείς, οι χιμπαντζήδες και οι μπονόμπο, καθώς και οι υπόλοιποι πίθηκοι, οι ουρακοτάγκοι και οι γορίλες, διαθέτουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης. Οι μαϊμούδες επίσης, χωρίς να φθάνουν τα επίπεδα και την ικανότητα ενσυναίσθησης των προαναφερθέντων πιθήκων, πιθανόν λόγω απουσίας της ικανότητας «κατοπτρικής αυτοαναγνώρισης».

Η ηθική (και κατ' επέκταση ο αλτρουισμός) προέκυψε ως συνδυασμός της ικανότητας για «κατοπτρική αυτοαναγνώριση», δηλαδή της ικανότητας να διακρίνουμε τον εαυτό μας από τους άλλους, και των αναγκών μιας ομάδας-κοινότητας (όπως η επίλυση συγκρούσεων, η μοιρασιά, η συνεργασία, η επιβράβευση των συμπεριφορών που στηρίζουν την κοινότητα και την συνοχή, κοκ) (Frans De Waal. «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015. Σελ. 83, 103-107).

Συνεπώς ο αλτρουισμός και μια κοινωνία βασισμένη στην ισότητα των «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών» είναι απόλυτα δυνατές, και προσφέρονται ως ευκαιρίες στους εκμεταλλευόμενους (“Καρλ Μαρξ. «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2010. Σελίδα 23. Ο όρος «συνεταιρισμένοι παραγωγοί» αναφέρεται από τον Μαρξ στο «Κεφάλαιο». Τόμος Τρίτος. Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1978. Σελίδα 1007. ”).

Ο σοσιαλισμός-κομμουνισμός

Φυσικά η κομμουνιστική κοινωνία, όπως σωστά επισημαίνει ο Γεωργίου, δεν θα βασίζεται στην εξάλειψη των διαφορών και των προσωπικών προτιμήσεων των ατόμων αλλά στην εξάλειψη της ανισότητας. Η ισότητα/ανισότητα δεν πρέπει να συγχέεται με τις ατομικές μοναδικότητες (και άρα με τις διαφορές μεταξύ των ατόμων). Ή διαφορετικά, η ισότητα δεν πρέπει να μπερδεύεται με την ταυτότητα. (C. Georgiou. “Unconditional Communist Equality among Individuals: Beyond the Marxist Equality Limited to the Abolition of Classes”).  

Εδώ πρέπει να τονίσω ότι ο Γεωργίου δεν πέφτει στην παγίδα του ντετερμινισμού. Ακολουθώντας την διαλεκτική μέθοδο, δεν ισχυρίζεται με κανέναν τρόπο ότι ο κομμουνισμός (ως τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας) θα προκύψει νομοτελειακά ή ότι η σύγχρονη βιολογία έχει μια τελεολογική χροιά αναφορικά με την πρόοδο της ανθρωπότητας.

Επίσης προς τιμήν της σκέψης του, ο Γεωργίου, δεν υπεισέρχεται σε πιο συγκεκριμένα επίπεδα ανάλυσης αναφορικά με την κομμουνιστική κοινωνία. Μένει σ' ένα αφηρημένο επίπεδο ανάλυσης, σκιαγραφώντας τις γενικές αρχές που πρέπει να διέπουν μια τέτοια κοινωνία, και επισημαίνει την "γενετικά ισοδύναμη, αδιαβάθμητη διανοητική ισότητα" ("Unconditional Equality") μεταξύ των ατόμων ως την θεωρητική κατηγορία που οφείλει να αποτελέσει την ιδεολογική βάση της αριστεράς, καθώς και την αναγκαία συνθήκη για την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού-κομμουνισμού (Χ. Γεωργίου. "Μια νέα κοινωνικοκεντρική βιολογία αλληλεπίδρασης μεταξύ βιολογικά ισότιμων ατόμων και περιβάλλοντος". Τετράδια Μαρξισμού. Τεύχος 6, 2018). 

Κάτι τέτοιο (μεθοδολογικά), πολύ σοφά, έκανε κι ο Μαρξ αναφορικά με τον κομμουνισμό ως έννοια. 

Ας εξηγηθώ:

Ο Μαρξ μαζί με τον Ένγκελς διέσωσαν την επιστημονική διαλεκτική μέθοδο, που επινόησε ο Hegel, από την «συντηρητική» ιδέα της κατ’ ανάγκη ύπαρξης ενός συστήματος, μιας "απόλυτης αλήθειας", στην οποία κατέφευγαν (και καταφεύγουν) οι φιλόσοφοι (ακόμη και ο ίδιος ο Hegel). 

Έλεγε, λοιπόν, ο Ένγκελς :

« Μόλις θα έχουμε κάποτε κατανοήσει – και σ’ αυτή την κατανόηση στο κάτω-κάτω κανένας άλλος δεν μας βοήθησε τόσο όσο ο ίδιος ο Χέγκελ- ότι αν βάζουμε σαν καθήκον της φιλοσοφίας να λύνει όλες τις αντιφάσεις, αυτό δεν θα σήμαινε τίποτε άλλο από την απαίτηση ένας φιλόσοφος να κάνει τόσα όσα μπορεί να κάνει μονάχα ολόκληρη η ανθρωπότητα στην προοδευτική της εξέλιξη- μόλις θα το έχουμε κατανοήσει αυτό, τελειώνει όλη η φιλοσοφία με την ως τώρα σημασία της λέξης. Αφήνουμε στην ησυχία της την «απόλυτη αλήθεια» που είναι απρόσιτη απ’ αυτόν τον δρόμο και για τον καθένα ξεχωριστά και αντί γι’ αυτή κυνηγάμε τις προσιτές σχετικές αλήθειες από το δρόμο των θετικών επιστημών και της συνόψισης των συμπερασμάτων τους με τη βοήθεια της διαλεκτικής σκέψης.»  (Φρίντριχ Ένγκελς. «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το Τέλος της Κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2007. Σελίδες 15-16).

Συνεπώς, αν θέλουμε να μείνουμε συνεπείς με την επαναστατική και επιστημονική μέθοδο του διαλεκτικού υλισμού, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό, όχι ως φιλοσοφικό σύστημα, ούτε ως ένα αφηρημένο ιδανικό, αλλά όπως το έκαναν οι Μαρξ και Ένγκελς : 

«Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ’ αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων. Οι όροι αυτής της κίνησης προκύπτουν από τις προϋποθέσεις που τώρα υπάρχουν.» (Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς. «Η Γερμανική Ιδεολογία». Εκδόσεις «Gutenberg», 1997. Πρώτος τόμος. Σελίδες 81-82). 

Οι Μαρξ και Ένγκελς προσπάθησαν να αποφύγουν (όσο αυτό είναι δυνατόν από ανθρώπινους εγκεφάλους) τις αντιφάσεις στην συλλογιστική τους.  

Γι' αυτό και ο Μαρξ στα ελάχιστα σημεία που μιλά για τον κομμουνισμό μένει σ' ένα αφηρημένο επίπεδο ανάλυσης και σκοπίμως δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες. 

Ιδού δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα: 

[Ο κομμουνισμός είναι η κοινωνία που είναι οργανωμένη στη βάση του ότι] «η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο για να ζεις, αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής» 

και 

[Στον κομμουνισμό η] «κοινωνία θα γράψει στη σημαία της: Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του !» (“Καρλ Μαρξ. «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2010. Σελίδα 23.).

Αυτό το κάνει ο Μαρξ, αφενός για να μείνει συνεπής στον ορισμό που έδωσε στον κομμουνισμό, όχι ως σύστημα, αλλά ως "η πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων" και αφετέρου γιατί κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να προβλέψει και να περιγράψει με απόλυτη ακρίβεια μια μελλοντική ανθρώπινη κοινωνία, σ' όλη της την μεγαλειώδη και χαοτική πολυπλοκότητα. 

Πιστεύω ότι όλη την παραπάνω προσέγγιση των Μαρξ-Ένγκελς, αναφορικά με τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό, την συνόψισε υπέροχα η Ρόζα Λούξεμπουργκ, όταν σχολίαζε την Ρωσική Επανάσταση του 1917, στην παρακάτω αποστροφή: 

«Η πρακτική πραγματοποίηση του σοσιαλισμού ως οικονομικού, κοινωνικού και νομικού συστήματος, μακριά από το να αποτελεί ένα σύνολο από έτοιμες συνταγές, πού δεν θα είχε κανένας παρά να τις εφαρμόσει, είναι μια υπόθεση πού βρίσκεται ολότελα στην ομίχλη του μέλλοντος. Εκείνο πού εμείς κα­τέχομε στο πρόγραμμά μας, είναι μόνον μερικοί γενικοί δείχτες, που σημειώνουν την κατεύθυνση προς την οποίαν πρέπει να αναζητηθούν τα μέτρα, πού εξ άλλου έχουν χαρακτήρα προπαντός αρνητικό. Ξέρομε πάνω-κάτω τί πρέπει να καταργήσομε για να ανοίξομε το δρόμο προς τη σοσιαλιστική οικονομία. Τί λογής όμως θα είναι τα χίλια - δυο συγκεκριμένα μεγάλα ή μικρά πρακτικά μέτρα, πού χρειάζονται για να μπουν σοσια­λιστικά θεμέλια στην οικονομία, στο δίκαιο, σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, αυτό δεν το λέει κανένα κομματικό πρόγραμμα και κανένα σοσιαλιστικό εγχειρίδιο. Αυτό δεν αποτελεί έλλειψη, αλλά αντίθετα πλεονέκτημα του επιστημονικού σοσιαλισμού εν σχέσει με τον ουτοπικό. Το σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι παρά μόνον ιστορικό προϊόν, γεννημένο από τη σχολή της πείρας κατά την ώρα των πραγματο­ποιήσεων, από την πορεία της ζωντανής Ιστορίας, πού όμοια με την οργανική φύση - όπου κι αυτή στο κάτω - κάτω ανήκει —έχει πάντα την καλή συνήθεια να δημι­ουργεί μαζί με μια πραγματική ανάγκη και τα μέσα για την ικανοποίησή της, μαζί με το πρόβλημα και τη λύση του» (Ρόζα Λούξεμπουργκ. «Ρωσική Επανάσταση».  Εκδόσεις «ύψιλον», 1980. Σελίδες 70-71.).

Η βία

Σε κάθε περίπτωση οι γενικές, έστω, αρχές του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, οι "γενικοί δείκτες αρνητικού χαρακτήρα", όπως λέει η Λούξεμπουργκ, δεν προσκρούουν στο ανυπέρβλητο εμπόδιο της εγωιστικής φύσης του γονιδίου ή/και στην έλλειψη αλτρουισμού από τον Homo Sapiens (τον άνθρωπο). 

Τα εμπόδια για την εκπλήρωση των βασικών προϋποθέσεων του σοσιαλισμού - κομμουνισμού εντοπίζονται αλλού. Οι εξοικειωμένοι με την διαλεκτική σκέψη (του Ηράκλειτου και του Hegel) ή/και με την σύγχρονη βιολογία δεν θα εκπλαγούν ιδιαίτερα: Τα εμπόδια βρίσκονται μέσα στην ίδια την ηθικότητα (και τον αλτρουισμό) που διαθέτουν οι άνθρωποι. 

Η ηθικότητα, γράφει ο De Waal, ως φαινόμενο της «εσώ-ομάδας» έχει εξελικτικές συγγένειες με τον πόλεμο (Frans De Waal. «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015. Σελ. 106). 

Η αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός και η ηθικότητα εν γένει προέκυψαν, όπως είδαμε, από τις ανάγκες μιας κοινότητας ατόμων που μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ("κατοπτρική αυτοαναγνώριση"). Η ίδια η ανάγκη, όμως, της δημιουργίας μιας κοινότητας, απορρέει από την προστασία που απαιτούνταν έναντι της εχθρότητας των εξω-κοινοτικών ατόμων. Όλες αυτές οι αρετές που συναποτελούν την ηθικότητα (αλληλοβοήθεια, αλληλεγγύη, αλτρουισμός, δικαιοσύνη, κοκ) ενισχύουν την συνοχή της κοινότητας συσφίγγοντας τις ενδο-κοινοτικές διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά ταυτόχρονα διατρανώνουν το δίπολο "εμείς - άλλοι". 

Τίποτα δεν είναι πιο προφανές στο είδος μας  (Homo sapiens sapiens) από το φαινόμενο να συνασπιζόμαστε σε ομάδες προκειμένου να προστατευτούμε από την εχθρότητα των εκτός της (εκάστοτε) κοινότητας ατόμων ή να εκστρατεύσουμε έναντι των αντιπάλων μας. Ο πόλεμος είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας. 

Η ηθικότητα, όπως και η βία, έχουν βαθιές ρίζες στην ανθρώπινη φύση, η οποία με την σειρά της είναι προϊόν εκατοντάδων χιλιάδων ετών εξελικτικών διαδικασιών και φυσικής επιλογής. Από τη στιγμή, λοιπόν, που το αποκορύφωμα και η πιο καθαρή μορφή βίας είναι ο πόλεμος, τότε ο τελευταίος έχει προαιώνιες ρίζες στην ανθρώπινη φύση και λόγω αυτού είχε δίκιο ο Ηράκλειτος όταν έλεγε: 

Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων...(Ηράκλειτος. "Περί φύσεως")

Ο De Waal σε άλλο κομβικό έργο του γράφει τα παρακάτω σχετικά με τους πολέμους και την βιαιότητα του ανθρώπου:   

«Η βιαιότητα των πολέμων μας υπερβαίνει ανησυχητικά τη “ζωώδη” βία του χιμπατζή». Παράλληλα, όμως, όταν οι ανθρώπινες σχέσεις είναι θετικές ξεπερνούν αυτές των μπονόμπο (των πιο ειρηνικών πιθήκων) («Ο Πίθηκος μέσα μας. Τα καλύτερα και τα χειρότερα της ανθρώπινης φύσης» Εκδόσεις Αιώρα, 2007, σελίδα 207).      

Άλλο πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της βίαιης εκδήλωσης του διπόλου έσω-και έξω ομάδα είναι η κοσμοθεώρηση των ατόμων που ανήκουν στο έθνος που κατοικεί στο Ισραήλ αναφορικά με τους Παλαιστίνιους. 

Είναι σε όλους μας γνωστό το πόσο συνεκτικές και συνάμα κλειστές είναι οι κοινότητες των Εβραίων, όπου κι αν αυτές βρίσκονται. Αυτή η ισχυρή κοινότητα προέκυψε από τους αιώνιους διωγμούς που υφίσταντο οι εβραίοι και την ανάγκη, συνεπώς, να δημιουργηθούν ισχυρές σχέσεις αλληλεγγύης και συντροφικότητας μεταξύ των εβραίων για να αντιμετωπίσουν την λύσσα των διωκτών τους. 

Αυτή η συνοχή της εβραϊκής κοινότητας κορυφώνεται στο Ισραήλ. Κι αυτό γιατί, όπως αναμένουμε, όσο πιο ισχυρή είναι η αντιπαλότητα της έσω ομάδας με τα άτομα της έξω ομάδας, τόσο πιο πολύ τα άτομα της κάθε ομάδας υπερβαίνουν τα προσωπικά συμφέροντά τους για το κοινό καλό της ομάδας. Το τίμημα, όμως, αυτής της διαδικασίας είναι η γιγάντωση και της εχθρότητας και της βιαιότητας μεταξύ των αντίπαλων ομάδων. 

Χαρακτηριστικές (και αποτρόπαιες) είναι οι διαπιστώσεις του Ισραηλίτη δημοσιογράφου Gideon Levy, ο οποίος πιστεύει ακράδαντα ότι η λύση στην πολεμική σύρραξη μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης, δεν μπορεί να προέλθει από τους ίδιους τους πολίτες του Ισραήλ. Κι αυτό γιατί, κατά τον Levy, οι εβραίοι του Ισραήλ δεν βλέπουν πια τους Παλαιστίνιους ως ανθρώπους. Συνεπώς πιστεύουν ότι οι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου δεν είναι εφαρμόσιμοι ως αρχές στην περίπτωση των Παλαιστινίων (μιας και οι κανόνες αυτοί αναφέρονται σε ανθρώπους). 

Το ίδιο μπορεί να αναφέρει κανείς με την θεώρηση των Ναζί αναφορικά με τους εβραίους αλλά και σε σχέση με όλα τα έθνη και τους λαούς που κατακτούσαν. Οι φρικαλεότητες των Ναζί οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό σ' αυτή την αντίληψη ότι "όσοι δεν είναι εμείς, τότε δεν είναι άνθρωποι". 

Ένα άλλο έξοχο παράδειγμα είναι και η περίπτωση της Αρχαίας Αθήνας, στο εσωτερικό της οποίας υπήρξε μια δημοκρατική κοινότητα πολιτών που αντλούσε την συνοχή της από την εκκλησία του δήμου και την συμμετοχή όλων των πολιτών στην λήψη αποφάσεων. Παρ' όλα αυτά η εκδήλωση αυτής της κοινότητας στο εσωτερικό ήταν ταυτόχρονα και ο ιμπεριαλισμός των Αθηνών έναντι των υπόλοιπων πόλεων-κρατών (στο εξωτερικό της κοινότητας). 

Ακόμη και οι εξισωτικές κοινότητες των κυνηγών - τροφοσυλλεκτών προέβαιναν συχνά σε επιθετικές ενέργειες απέναντι στις άλλες κοινότητες, σε σημείο που πολλοί ανθρωπολόγοι θεωρούν ότι η βία αυτή έπαιρνε την μορφή πολεμικών συγκρούσεων (Συλλογικό έργο. "Violence and Warfare among Hunter-Gatherers". Routledge, 2015). 

Μπορούμε να επικαλεστούμε μια πληθώρα παρόμοιων παραδειγμάτων, όπου η συνοχή της εσω-ομάδας εκφράζεται ως επιθετικότητα απέναντι στην εξω-ομάδα. 

Το ακόλουθο συμπέρασμα εξάγεται αβίαστα: Η βία και η ηθική πάνε χέρι-χέρι και μας συνοδεύουν από καταβολής μας ως είδος.         

Κοντολογίς, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, το Άουσβιτς, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι αέναοι περιφερειακοί πόλεμοι, η φτώχεια στην Αφρική ως αποτέλεσμα της αποικιοκρατίας-λεηλασίας, και τόσα άλλα φρικιαστικά έχουν γίνει από ανθρώπους. Ο εξελικτικός μας "ξάδελφος", ο χιμπατζής, που θεωρείται ότι ζει σε μια μόνιμη κατάσταση συρράξεων και αιματηρών συμπλοκών, είναι απολύτως ανίκανος να φτάσει σ' αυτά τα επίπεδα βιαιότητας και φρικαλεότητας.  

Η βία λοιπόν. Ιδού ένα τεράστιο εμπόδιο στην εκπλήρωση των αναγκαίων συνθηκών για μια κομμουνιστική κοινωνία, η οποία αναγκαστικά θα βασίζεται στον ελεύθερο συνεταιρισμό των ανθρώπων-παραγωγών και στην αυτοδιάθεση και ελεύθερη συνεργασία μεταξύ των εθνών. 

Η αφηρημένη σκέψη ως η ελπίδα για την υπέρβαση των πολέμων και της λυσσαλέας βίας

Ελπίζω, αντλώντας παραδείγματα από την ίδια την ιστορία, ότι η βία παρότι τεράστιο, δεν είναι ανυπέρβλητο εμπόδιο στην προσπάθεια μας για την οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου. 

Κατ' αρχάς η ηθικότητα στους ανθρώπους τείνει να συμπεριλαμβάνει και άτομα εκτός της εκάστοτε ομάδας, ή διαφορετικά υπάρχει μια τάση να αντιμετωπίζουμε τα εξω-κοινοτικά άτομα με λιγότερη εχθρότητα απ' ότι στο παρελθόν. Παράδειγμα αυτής της τάσης είναι οι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου. Προφανώς και αυτή η τάση, δεν είναι γραμμική, ούτε είναι απαλλαγμένη από πισωγυρίσματα και υποχωρήσεις, όπως πιστοποιούν τα σύγχρονα γεγονότα απαξίωσης των κανόνων αυτών μπροστά στα συμφέροντα των πανίσχυρων ιμπεριαλιστικών αυτοκρατοριών (π.χ. ΗΠΑ, Γερμανίας, κοκ).

Έπειτα έχει φανεί ότι η ικανότητα του ανθρώπου στην αφηρημένη σκέψη, που τον διαφοροποιεί από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, αποτελεί και το "κλειδί" για την υπέρβαση των ανεξέλεγκτων εκδηλώσεων βίας μεταξύ των ατόμων και των ομάδων.  

Ας γίνω πιο συγκεκριμένος. Ο άνθρωπος, λόγω του ανεπτυγμένου εγκεφάλου του, διαθέτει την ικανότητα της αφηρημένης σκέψης. Αντιπροσωπευτικές εκδηλώσεις της αφηρημένης σκέψης είναι η ύπαρξη του χρήματος, οι εταιρείες ως νομικό πρόσωπο, τα έθνη ως φαντασιακές κοινότητες, κοκ. 

Το χρήμα αποτελεί στις ανθρώπινες κοινωνίες το γενικό ισοδύναμο της ανταλλαγής των εμπορευμάτων στην αγορά. Αποτελεί το μέτρο της αξίας και το μέσο ανταλλαγής των εμπορευμάτων, συνεπώς και γενικό μέσο πληρωμών καθώς και μέσο αποθησαυρισμού γι' αυτούς που το συσσωρεύουν. Κάτι τέτοιο το θεωρούμε φυσικό ως άνθρωποι και μας φαίνεται ως αυταπόδεικτη αλήθεια. Όμως δεν υπάρχει καμία περίπτωση να δούμε χιμπατζή ή μπονόμπο (ή οποιοδήποτε άλλο ζώο) να δίνει κομμάτια χαρτιού προκειμένου να εισπράξει κάτι χειροπιαστό (π.χ τροφή). 

Το ίδιο συμβαίνει με τις εταιρείες ως νομικά πρόσωπα. Το νομικό πρόσωπο ως νοητική κατασκευή είναι προϊόν της αφηρημένης σκέψης των ανθρώπων. Οι άνθρωποι συνάπτουν μια κοινωνική σύμβαση και αποφασίζουν ότι ένα σύνολο φυσικών προσώπων αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα, ένα νομικό πρόσωπο, το οποίο αντιμετωπίζεται ως πραγματικό πρόσωπο και το οποίο θα συνεχίσει να υπάρχει ακόμα κι αν πεθάνουν όλα τα φυσικά πρόσωπα που το ίδρυσαν (βλέπε τις μεγάλες πολυεθνικές που συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμα και μετά τον θάνατο των ιδρυτών τους). 

Συνεπώς η αφηρημένη σκέψη είναι η ικανότητα των ανθρώπων να αντιμετωπίζουν τις νοητικές κατασκευές τους, τα πλάσματα της φαντασίας τους, ως αυτές να έχουν υλική υπόσταση.     

Ακριβώς αυτή η αφηρημένη σκέψη, σε επαναστατικές περιόδους, όταν επικράτησαν οι δυνάμεις που είχαν ως πρόταγμα την ειρηνική συνύπαρξη των ατόμων, αποτέλεσε και το έναυσμα για την υπέρβαση της άκρατης επιθετικότητας μεταξύ των εθνών και των ατόμων.  Για να αποσαφηνίσω αυτή την θέση θα φέρω τρία ιστορικά παραδείγματα: Αυτό της Γαλλικής επανάστασης του 1789, αυτό των κολεκτίβων στον Ισπανικό Εμφύλιο και αυτό μιας σύγχρονης επανάστασης που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη στην Ροζάβα (Βόρεια Συρία – Δυτικό Κουρδιστάν).

Η επική απόπειρα υπέρβασης του διπόλου «δούλοι – ελεύθεροι πολίτες» κατά την Γαλλική Επανάσταση 

Κορυφαίο επίτευγμα της Γαλλικής επανάστασης του 1789 είναι η "Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη". Σ' αυτό το κείμενο της συντακτικής συνέλευσης, πέραν της κατάργησης των τίτλων ευγενείας και της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων της ελευθερίας, της ισότητας, της ανεξιθρησκίας και το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας, αναγνωριζόταν πλέον και συνταγματικά το έθνος ως η αποκλειστική πηγή κάθε εξουσίας. Το έθνος οριζόταν ως κοινότητα πολιτών, των οποίων η κοινή βούληση μετουσιώνεται στους νόμους. Όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως της καταγωγής και της ταξικής τους θέσης, είναι ίσοι απέναντι στον νόμο.

Παρ' όλα αυτά μέχρι το 1794, οι παραπάνω θέσεις της "Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη", περιοριζόταν στην κοινότητα του γαλλικού έθνους, ενώ το γαλλικό αποικιακό και δουλοκτητικό σύστημα ήταν ακόμα σε ισχύ. Μόνο μετά την άρνηση των Γιρονδίνων να ικανοποιήσουν τα αιτήματα του δημοκρατικού κινήματος, την ακόλουθη άνοδο των Ιακωβίνων στην εξουσία και την αποδοχή από την συμβατική εθνοσυνέλευση το 1794 της κατάργησης της δουλείας, εφαρμόστηκε μια κοινή πολιτική αποαποικιοποίησης και κατάργησης του δουλοκτητικού και ρατσιστικού συστήματος. (Φλοράνς Γκοτιέ. "Η Γαλλική Επανάσταση: Επανάσταση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη" στο συλλογικό έργο "Ιστορία και Επανάσταση. Αντικρούοντας τον αναθεωρητισμό". Εκδόσεις angelus novus, 2018. Σελ. 189.)

Βλέπουμε ότι αυτό που φαινόταν παγιωμένο και αιώνιο (στην προκειμένη οι αποικίες, ο ρατσισμός και η κοινωνική διαφοροποίηση βάσει του χρώματος και της καταγωγής) η αφηρημένη σκέψη στην υπηρεσία των επαναστατικών ιδανικών το συντρίβει και δίνει στους επαναστάτες μια άλλη προοπτική ανοίγοντας άλλους ορίζοντες. Αυτό που φαινόταν αδύνατο γίνεται απόλυτα εφικτό μετά την επανάσταση.

Η «έσω ομάδα» των ελεύθερων πολιτών του γαλλικού έθνους, με την βοήθεια της επαναστατικής ιδεολογίας και των νέων κοσμοθεωρητικών αξιών, ξεπερνά (σταδιακά) την επιθετικότητα απέναντι στην «έξω ομάδα» των δούλων και των αποικιών.

Η υπέρβαση του ανταγωνισμού μεταξύ των κολεκτίβων-κοινοτήτων στον Ισπανικό Εμφύλιο

Μέχρι το 1936 και το ξέσπασμα του Ισπανικού εμφυλίου τα Εργατικά Συμβούλια λειτουργούσαν κατά κύριο λόγο ως «όργανα προετοιμασίας των μαζών για εξέγερση και ως όργανα εξέγερσης».   Μόνο στις κολεκτίβες της Ισπανίας η αυτοδιαχείριση δοκιμάστηκε και στη σφαίρα της παραγωγής, φιλοδοξώντας να οργανώσει με βάση τις αρχές της αλληλεγγύης και της κοινότητας όλη την εθνική οικονομική ζωή.

Οι κολεκτίβες δημιουργήθηκαν όταν η δομή εξουσίας της Δημοκρατίας (Republic) της Ισπανίας εξασθένησε κάτω από την πίεση της φασιστικής επανάστασης του Φράνκο. Η δημοκρατική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου αποδείχτηκε ανίκανη να αντιμετωπίσει την κατάρρευση της παραγωγής ένεκα του χωρισμού της χώρας στα δύο. Οι εργαζόμενοι, λοιπόν, υποκινούμενοι από το φόβο του πολέμου και της πείνας και καθοδηγούμενοι σ’ ένα μεγάλο βαθμό από την αναρχοσυνδικαλιστική συνομοσπονδία CNT, προχώρησαν στην κολεκτιβοποίηση της παραγωγής.

Η αξία των κολεκτίβων ήταν τέτοια που χωρίς αυτές η δημοκρατική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου δεν θα άντεχε ούτε μερικές εβδομάδες. Απόδειξη αυτού είναι το γεγονός ότι «καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου (δυόμιση χρόνια), το σύνολο της πολεμικής βιομηχανίας στηρίχτηκε σε εργοστάσια που είχαν κολεκτιβοποιηθεί από τη CNT και την UGT». Επιπλέον «οι μοναδικοί σημαντικοί χρηματικοί πόροι που διέθετε η Δημοκρατία από τον Ιούλιο του 1936 ως τον Ιούλιο του 1937 προέρχονταν από τις εξαγωγές εσπεριδοειδών που παρήγαγαν οι κολεκτίβες της CNT και της UGT». (Frank Mintz. «Ισπανία 1936-1939. Κόντρα στο πόλεμο, κόντρα στο σαμποτάζ» στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Αυτοδιαχείριση. Μια ιδέα πάντα επίκαιρη». Εκδόσεις «Οι εκδόσεις των συναδέλφων», 2015. Σελίδα 42.)

Κολεκτίβες δημιούργησαν όλες οι οργανώσεις, ακόμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα (Ariestoles, Cofites) και το POUM (Ραϊμάτ, Λέιδα). Σ’ αυτές συμμετείχαν 758 χιλιάδες άνθρωποι στον αγροτικό τομέα και 1,18 εκατομμύρια στη βιομηχανία, δηλαδή μίνιμουμ 1,938 εκατομμύρια εργαζομένων σ’ ένα σύνολο ενεργού πληθυσμού 5 εκατομμυρίων στο τμήμα της Ισπανίας που βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των Δημοκρατικών (Frank Mintz. «Αναρχοσυνδικαλισμός και Αυτοδιαχείριση στην Ισπανία. Κριτική Ανάλυση 1931-1990». Εκδόσεις Καινά Δαιμόνια. Σελίδες 64-66.)

Οι κολεκτίβες που οργανώθηκαν από την CNT (την αναρχοσυνδικαλιστική συνομοσπονδία) ήταν είτε γεωργικές κοινότητες, είτε βιομηχανικές κοινότητες, είτε ολόκληροι κλάδοι εργασίας στο εσωτερικό μιας περιοχής (όπως η κολεκτίβα των ψαράδων στην Άντρα), στις οποίες οι εργαζόμενοι και οι κάτοικοι εφάρμοζαν οριζόντιες σχέσεις εργασίας, χωρίς εσωτερικές ιεραρχίες, με γνώμονα την παραγωγή για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινότητας και την ανταλλαγή με άλλες κοινότητες όχι με σκοπό το κέρδος αλλά τη συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη.

Ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα που αντιμετώπισε το κίνημα της κολεκτιβοποίησης στην Ισπανία ήταν η απομόνωση που επέδειξαν κάποιες κολεκτίβες. Αυτές οι κολεκτίβες, αγνοώντας «αυτιστικά» το πολεμικό περιβάλλον, περιχαρακώθηκαν στην κοινότητά τους και υιοθέτησαν μια λογική «συλλογικής αυτοεκμετάλλευσης» ή «νεοκαπιταλισμού», δηλαδή ασπάστηκαν τις αρχές της αγοράς, με αποτέλεσμα να προσπαθούν να ανταγωνιστούν και όχι να συνεργαστούν με άλλες κολεκτίβες, λειτουργώντας ακριβώς όπως μια κανονική επιχείρηση, που έχει απλά ως ιδιαιτερότητα πολλά αφεντικά αντί ενός (κάτι σαν τις μετοχικές εταιρείες ή σαν τους παραδοσιακούς συνεταιρισμούς).

Ιδού τι αναφέρει επί του θέματος ένας από τους συμμετέχοντες στον Ισπανικό Εμφύλιο, ο Gaston Leval:

«Η ανάγκη [η CNT] να υπολογίζει τους ιδιοκτήτες, τους μικροαστούς και τα πολιτικά κόμματα οδήγησε σε μια παράξενη κατάσταση. Οι εργάτες, απαλλοτριώνοντας και ελέγχοντας τις διάφορες επιχειρήσεις, άρχισαν να βλέπουν τα εργοστάσια σαν ιδιωτική τους ιδιοκτησία. Άρχισαν να σκέφτονται και να ενεργούν όπως οι πρώην εργοδότες τους. Οι “εργοστασιακές επιτροπές” πήγαν τόσο μακριά, ώστε να θεωρούν δικές τους τις επιχειρήσεις και πολλές φορές να ανταγωνίζονται με παρόμοιες επιτροπές. Η κατάσταση πολέμου συνέβαλε σε κάποιο βαθμό, σε αυτή την κατάσταση (Αυτή η πρακτική γρήγορα σταμάτησε και ολόκληρο το σύστημα αναδιοργανώθηκε ριζικά). (Sam Dolgoff. «Αναρχικές Κολλεκτίβες. Η εργατική αυτοδιεύθυνση στην Ισπανική Επανάσταση». Σελίδα 120.) 

Η απομόνωση και η περιχαράκωση κάποιων κολεκτίβων έφτασε μάλιστα στο σημείο να μετατραπεί, πολλές φορές, σε μια ανοιχτή απώθηση και άρνηση της πραγματικότητας του πολέμου, κάτι που οδήγησε σε καταστάσεις αυτοκτονικής ιδεοληψίας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γεγονότος που έλαβε χώρα στη Βαρκελώνη την 21η Ιουλίου του 1936, όπου ο πρόεδρος της Καταλονίας πρότεινε την παράδοση της εξουσίας στους ένοπλους εργάτες της περιοχής, οι οποίοι είχαν συντρίψει την αστική τάξη. Οι εργάτες αρνήθηκαν, γιατί όπως είπε ένας από τους αναρχικούς ηγέτες τους:

«Θα μπορούσαμε να παραμείνουμε μόνοι, να επιβάλουμε την απόλυτη θέληση μας, να ακυρώσουμε το Καταλανικό κράτος, και να επιβάλλουμε την πραγματική εξουσία του λαού στη θέση του, αλλά δεν πιστεύαμε στη δικτατορία όταν ασκούνταν εναντίον μας, και δεν τη θέλαμε όταν θα μπορούσαμε να την ασκήσουμε οι ίδιοι εις βάρος άλλων». (Victor Wallis. «Workers’ Control and Revolution» στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Ours to Master and to Own. Workers’ Control from the Commune to the Present», Εκδόσεις Haymarket Books, 2011. Σελίδα 20.)

Το πρόβλημα αυτό στοιχειώνει τα πειράματα αυτοδιαχείρισης μέχρι και σήμερα   και οφείλεται στο γεγονός ότι ο νόμος της αξίας, ο θεμελιώδης νόμος του καπιταλισμού, με βάση τον οποίο οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη διεκδίκηση καλύτερου μεριδίου στην αγορά, λειτουργεί, όχι μόνο σε εθνική αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα, δρώντας ως συγκολλητική ουσία που φέρνει σε επαφή τα προϊόντα της εργασίας ανεξάρτητων παραγωγών.

Κάποιες κολεκτίβες, πάντως, προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν, αρκετά επιτυχημένα μερικές φορές, την τάση αυτή επιστροφής στις παλιές σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής, μέσω σύναψης σχέσεων με τα συνδικάτα της βιομηχανίας και απειλώντας με διακοπή σε πρώτες ύλες τις κολεκτίβες εκείνες που απέκλιναν από την αρχή του κοινοτισμού και της συνεργασίας. (Frank Mintz. «Ισπανία 1936-1939. Κόντρα στο πόλεμο, κόντρα στο σαμποτάζ» στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Αυτοδιαχείριση. Μια ιδέα πάντα επίκαιρη». Εκδόσεις «Οι εκδόσεις των συναδέλφων», 2015. Σελίδα 45.)

Το παραπάνω πρόβλημα που αντιμετώπισε το κολεκτιβιστικό κίνημα στην Ισπανική Επανάσταση, δείχνει την τεράστια δύναμη που ασκεί το δίπολο «έσω-ομάδα» - «έξω-ομάδα» στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Δεν ήταν σπάνιο, όπως είδαμε, μια κοινότητα που είχε οργανωθεί σε μια κολεκτίβα να αρχίσει να ανταγωνίζεται – με όρους αγοράς – τις άλλες κολεκτίβες, ή ένα απαλλοτριωμένο από τους εργάτες εργοστάσιο να ανταγωνίζεται ένα άλλο. Η ιστορία της αυτοδιαχείρισης είναι κατάσπαρτη με τέτοια φαινόμενα. Βλέπουμε, δηλαδή, καθαρά μια «έσω-ομάδα» να αναδύεται (το απαλλοτριωμένο εργοστάσιο, η κολεκτίβα, κοκ) και να ανταγωνίζεται τις εκτός αυτής ομάδες (τις άλλες κολεκτίβες, εργοστάσια, κοκ).

Θα ήταν λάθος, όμως, να παραγνωρίσουμε τις αναφορές που μας έχουν αφήσει ως παρακαταθήκη οι αυτόπτες μάρτυρες τέτοιων επικών ιστορικών γεγονότων. Ο Gaston Leval, ο οποίος όπως ήδη αναφέραμε πήρε ενεργό μέρος στην επανάσταση, αναφέρει ότι το κίνημα της κολεκτιβοποίησης είχε αρχίσει να ξεπερνά όλες αυτές τις κακοδαιμονίες της απομόνωσης και της περιχαράκωσης, αλλά δυστυχώς δεν ολοκλήρωσε το έργο της γιατί πνίχτηκε στο αίμα από τον φασισμό του Φράνκο. Ιδού τι αναφέρει:

«Η παραγωγή και το εμπόριο εναρμονίζονταν διαρκώς και περισσότερο και η διανομή γίνονταν διαρκώς και περισσότερο ενοποιημένη. Πρώτα στην κλίμακα του διαμερίσματος, ύστερα στην κλίμακα της περιοχής και τέλος στην κλίμακα του έθνους (εθνική ομοσπονδία)…Ο συντονισμός του εμπορίου με τις άλλες περιοχές και το εξωτερικό βελτιώνονταν συνεχώς. Όταν η ανισότητα των ανταλλαγών ή οι υψηλές τιμές δημιουργούσαν πλεόνασμα η “Ομοσπονδία Περιοχής” το χρησιμοποιούσε για να βοηθήσει φτωχότερες κολλεκτίβες. Η αλληλεγγύη ξεπερνούσε έτσι τα όρια του διαμερίσματος» (Sam Dolgoff. «Αναρχικές Κολλεκτίβες. Η εργατική αυτοδιεύθυνση στην Ισπανική Επανάσταση». Σελίδα 249) 

Ο Leval το λέει καθαρά. Η αλληλεγγύη και η αλληλοβοήθεια, μέσα σε μόλις τρία χρόνια (1936-1939), ξεπερνούσαν τα όρια της εκάστοτε «έσω-ομάδας» (είτε ήταν κολεκτίβα, είτε εργοστάσιο). Οι επαναστάτες στην Ισπανία είχαν πάψει εν πολλοίς να βλέπουν τους «άλλους» (σε μια άλλη κολεκτίβα, σ’ ένα άλλο εργοστάσιο, σε μια διαφορετική περιοχή, κοκ) εχθρικά. Το δίπολο «εμείς» και οι «άλλοι», που είναι μια διαφορετική έκφραση του διπόλου «έσω-»  και «έξω-» ομάδα, είχε ήδη αρχίσει να ξεθωριάζει (ή τουλάχιστον δεν έπαιρνε βίαιες διαστάσεις) και να αντικαθίσταται από νέες ιδέες: Την ισότητα και την αλληλοβοήθεια. 

Μία εν εξελίξει επανάσταση: Ροζάβα

Η επανάσταση στην Ροζάβα είναι ταυτόχρονα μια επανάσταση των γυναικών απέναντι στην πατριαρχία και την βάναυση ανδρική καταπίεση, μια επανάσταση απέναντι στο κράτος, επανάσταση απέναντι στον ρατσισμό και τον διαχωρισμό βάσει της φυλής ή του έθνους, επανάσταση απέναντι στην καταπίεση του Μπααθικού καθεστώτος, επανάσταση απέναντι στο ριζοσπαστικό Ισλάμ και τους τζιχαντιστές, επανάσταση των απλών ανθρώπων απέναντι στις ελίτ του πλούτου και τους ολιγάρχες.

Η κοινωνική επανάσταση στην Ροζάβα φωτίζει με μοναδικό τρόπο την έννοια της στρατευμένης στην επανάσταση αφηρημένης σκέψης.

Σε μία εθνολογική μελέτη αναφοράς οι Μίχαελ Κναπ, Άνγια Φλαχ και Ερτζάν Αϊμπογά αναφέρουν τα παρακάτω σχετικά με την κοινωνία της Ροζάβα:

«Η Ροζάβα, κι ιδίως το καντόνι Τζεζιρέ, είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα ισότιμης συνύπαρξης σε μια πολυπολιτισμική και πολυθρησκευτική περιοχή. Εδώ η πολιτιστική ποικιλομορφία θεωρείται αναγκαίο στοιχείο της κοινής ζωής και της δημοκρατίας. Αφού σχηματίστηκε η μεταβατική κυβέρνηση, ο ένας συμπρόεδρος, ο Ακράμ Εσό, εξήγησε ότι “βασισμένοι στην εμπειρία που θα αποκτήσουμε στην αυτόνομη διοίκηση του καντονιού Γκοζάρτο/Τζεζιρέ, θέλουμε να λειτουργήσουμε ως πρότυπο για τη μελλοντική κοινωνία στη Συρία”». (Μίχαελ Κναπ, Άνγια Φλαχ και Ερτζάν Αϊμπογά. «Η Επανάσταση στη Ροζάβα. Δημοκρατική αυτονομία και απελευθέρωση των γυναικών στο συριακό Κουρδιστάν». ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΑΤΡΙΣ, Ιούλης 2017. Σελίδα 60. )

Για να καταλάβουμε την σημασία της παραπάνω αποστροφής πρέπει να επισημάνουμε ότι στην Ροζάβα συνυπάρχουν ισότιμα και ειρηνικά Άραβες, Κούρδοι, Αρμένιοι, Συροϊακωβίτες (Αραμαίοι Χριστιανοί), Χαλδαίοι, Τουρκμένοι, Τσετσένοι, Κιρκάσιοι και Ναβάρ. Αν αναλογιστούμε την εχθρότητα που ιστορικά διέπει κάποιους απ’ αυτούς τους λαούς μεταξύ τους (κορυφαίο παράδειγμα η εχθρότητα μεταξύ Κούρδων και Αράβων), αντιλαμβανόμαστε την κοσμογονική αλλαγή που έφερε η επανάσταση στα εδάφη της Ροζάβα.

Εδώ η κάθε «έσω-ομάδα», ενώ διατηρεί την συνοχή της (οι Συροϊακωβίτες μάλιστα έχουν την δική τους δύναμη ασφαλείας που ονομάζεται Σουτόρο και δεν προσχωρούν στις Δυνάμεις ασφαλείας των Κούρδων), επιδεικνύει αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια στις «έξω-ομάδες». Η δημοκρατία και η ισότιμη συμμετοχή στα κοινά για την λήψη αποφάσεων ενώνει τις διάφορες ομάδες και κοινότητες και παραγκωνίζει την βία και τον πόλεμο. 

Επιβάλλεται να σταθώ και σ’ ένα ακόμα κορυφαίο επίτευγμα της επανάστασης στην Ροζάβα: Στην ριζική αναβάθμιση της θέσης της γυναίκας σε μια περιοχή που κυριαρχεί το Ισλάμ.

Όπως λένε οι Κναπ, Φλαχ και Αϊμπογά:

«Τα μέλη του Ισλαμικού Κράτους θεωρούν halal να βιάζουν γυναίκες που δε συμμερίζονται την ιδεολογία τους – ακόμα και παιδιά. Στις 18 Ιουνίου 2014, ο μουφτής του ISIS στη Μουσούλη ανακοίνωσε: “Οι γυναίκες και οι κόρες των στρατιωτών και των πολιτικών που δουλεύουν για τον Μαλίκι είναι halal για τους μαχητές”. Ο βιασμός και η σεξουαλική βία είναι ένα εσκεμμένο, δοκιμασμένο έγκλημα πολέμου που εκφράζει απόλυτη περιφρόνηση απέναντι στις γυναίκες και τη φυσική και προσωπική τους υπόσταση. Ένας βιασμός σκοπεύει να εκθέσει ότι τα αρσενικά μέλη της οικογένειας της γυναίκας δεν έχουν εκπληρώσει το πατριαρχικό τους καθήκον να την προστατεύσουν, καθώς στις περισσότερες μεσανατολικές κοινωνίες, ο βιασμός κηλιδώνει την «τιμή» της οικογένειας (namûs) και η βιασμένη γυναίκα θεωρείται ντροπή. Η απειλή του βιασμού είναι συνειδητό εργαλείο πολέμου, που χρησιμοποιείται εκδικητικά και αποσκοπεί στον εξαναγκασμό των ανθρώπων σε μετανάστευση…  

…Το κουρδικό γυναικείο κίνημα χαρακτηρίζει την καπιταλιστική πατριαρχία ως “κουλτούρα βιασμού”. Το Ισλαμικό Κράτος είναι μια απ’ τις πιο ακραίες μορφές αυτής της υπερεκμεταλλευτικής κουλτούρας… 

… H γυναικοκεντρική κοινωνία της Ροζάβα είναι το διαμετρικά αντίθετο του Ισλαμικού Κράτους». (Μίχαελ Κναπ, Άνγια Φλαχ και Ερτζάν Αϊμπογά. «Η Επανάσταση στη Ροζάβα. Δημοκρατική αυτονομία και απελευθέρωση των γυναικών στο συριακό Κουρδιστάν». ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΑΤΡΙΣ, Ιούλης 2017. Σελίδες 115-116.)

Φυσικά, παρότι οι γυναίκες έχουν κάνει πολλά βήματα στην κατεύθυνση της απελευθέρωσής τους, πολύς δρόμος πρέπει ακόμα να καλυφθεί. Πολλές γυναίκες δεν έχουν κάνει ακόμα το θαρραλέο βήμα προς την επανάσταση. Πολλές όρθωσαν ανάστημα αλλά λόγω οικονομικής εξάρτησης από τους άντρες τους μετά παραιτήθηκαν. Άλλες (κι αυτό είναι προαιώνιο και καθολικό πρόβλημα, όχι μόνο των γυναικών) δεν άντεξαν στις απαιτήσεις που προτάσσει η δημοκρατία με τις συνεχείς συνελεύσεις και την προσήκουσα εγρήγορση που απαιτεί και αποσύρθηκαν στην ιδιωτική τους ζωή.

Παρ’ όλα αυτά η επανάσταση και το βάθεμα των κοινωνικών αλλαγών, παρά το σφυροκόπημα του πολέμου, συνεχίζεται. Οι γυναίκες κατέκτησαν το σεβασμό όλων και την ελευθερία τους. Εξάλλου, κι αυτό πρέπει να το κρατήσουμε, όπως λένε οι Κναπ, Φλαχ και Αϊμπογά:

«Το 1993, όταν οι Κούρδισσες αποφάσισαν να ιδρύσουν γυναικείες στρατιωτικές μονάδες, λίγες μόνο πίστευαν ότι κάτι τέτοιο ήταν δυνατόν. Σήμερα, αυτός ο στρατός μάχεται ως τακτικός στρατός με επιτυχία ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος». (Μίχαελ Κναπ, Άνγια Φλαχ και Ερτζάν Αϊμπογά. «Η Επανάσταση στη Ροζάβα. Δημοκρατική αυτονομία και απελευθέρωση των γυναικών στο συριακό Κουρδιστάν». ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΑΤΡΙΣ, Ιούλης 2017. Σελίδα 119.)    

Εδώ η «έσω-ομάδα» των, φανατισμένων από την ακραία Ισλαμική ιδεολογία-θρησκεία, ανδρών πείστηκε ή/και αναγκάστηκε να αναγνωρίσει ως ισότιμες τις «έξω-ομάδες» των γυναικών. 

Ιδού λοιπόν το μεγαλείο της αφηρημένης σκέψης του ανθρώπου.

Βλέπουμε, λοιπόν, από τα παραπάνω ιστορικά παραδείγματα ότι σε επαναστατικές περιόδους, όπως έλεγαν κι οι κλασικοί "Καθετί το κλειστό και στάσιμο εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται" (Μαρξ, Ένγκελς. «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος»).

Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι αυτό που φαινόταν παγιωμένο και αιώνιο (π.χ. η θέση της γυναίκας, ο ρατσισμός, οι αποικίες, κοκ) η επανάσταση το συντρίβει και δίνει στους επαναστάτες μια άλλη προοπτική ανοίγοντας άλλους ορίζοντες. Αυτό που φαινόταν αδύνατο γίνεται απόλυτα εφικτό μετά την επανάσταση. Η αφηρημένη σκέψη του ανθρώπου προσανατολισμένη στην εγκαθίδρυση ενός πιο δίκαιου κόσμου φαίνεται να μην έχει όρια. Ισοπεδώνει τα πάντα μέχρι την επίτευξη του τελικού στόχου, μέχρι οι νοητικές κατασκευές των ανθρώπων να γίνουν πραγματικότητα. Κι αυτό γιατί οι άνθρωποι καταλαβαίνουν ότι τα προηγούμενα "δυσθεώρητα εμπόδια" και οι "αιώνιες αλήθειες" δεν ήταν τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από νοητικές κατασκευές και κοινωνικές συμβάσεις. Όσο εύκολα δημιουργήθηκαν εξ αρχής και έγιναν αποδεκτές αργότερα, τόσο εύκολα "ξηλώνονται" και δίνουν την θέση τους σε άλλες.

Ο κομμουνισμός ως στρατηγικός στόχος, αλλά και ως ενυπάρχουσα κατάσταση

Αναγκαστικά, μετά απ' όλα τα παραπάνω, οφείλω να επιστρέψω στο ζήτημα του σοσιαλισμού-κομμουνισμού ως τρόπο οργάνωσης μιας κοινωνίας. Όπως προανέφερα, οι κλασσικοί του 19ου αιώνα (Μαρξ, Ένγκελς) προσέγγιζαν πρωτίστως τον κομμουνισμό όχι ως σύστημα, αλλά ως "την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων". 

Παρ' όλα αυτά αν χρησιμοποιήσουμε τον "κομμουνισμό" ως όρο για να περιγράψουμε την κοινωνία πέραν του υφιστάμενου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, τότε μία θεμελιώδης αρχή της κοινωνίας αυτής, όπως αναγνώρισε και ο Μαρξ, είναι η ακόλουθη: "από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του" .

Ο David Graeber σε μια εξαιρετικά διεισδυτική παρατήρηση γράφει σχετικά:  

"Θα ορίσω ως κομμουνισμό κάθε ανθρώπινη σχέση που λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του» ... Στην πραγματικότητα, ο "κομμουνισμός" δεν είναι κάποια μαγική ουτοπία και ουδεμία σχέση έχει με την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Είναι κάτι που υπάρχει ήδη, που υπάρχει σε κάποιο βαθμό σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία παρόλο που δεν έχει υπάρξει ποτέ κοινωνία όπου τα πάντα να έχουν οργανωθεί κατ' αυτόν τον τρόπο και είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς θα μπορούσε να υπάρξει. Όλοι μας ενεργούμε σαν κομμουνιστές ουκ ολίγες φορές. Κανένας μας δεν ενεργεί σαν κομμουνιστής συνέχεια. Η «κομμουνιστική κοινωνία» - με την έννοια μιας κοινωνίας οργανωμένης αποκλειστικά και μόνο σύμφωνα με αυτήν την μοναδική αρχή - δεν θα μπορούσε να υπάρξει ποτέ. Όμως όλα τα κοινωνικά συστήματα, ακόμη και οικονομικά συστήματα όπως ο καπιταλισμός, έχουν οικοδομηθεί πάνω σ' ένα υπόβαθρο πραγματικά υπαρκτού κομμουνισμού. Οι πάντες σχεδόν ακολουθούν αυτή την αρχή, όταν συνεργάζονται σε κάποιο κοινό  εγχείρημα... Ο λόγος είναι η απλή αποτελεσματικότητα (παραδόξως, αν αναλογιστεί κανείς την αντίληψη κατά την οποία "ο κομμουνισμός απλά δεν λειτουργεί"): αν πραγματικά σε νοιάζει να κάνεις μια δουλειά ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να το καταφέρεις είναι να μοιράσεις τις εργασίες ανάλογα με την δυνατότητα του καθενός και να παρέχεις στους ανθρώπους ό,τι χρειάζονται για τις φέρουν εις πέρας. Θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε ότι ένα από σκάνδαλα του καπιταλισμού είναι ότι οι περισσότερες καπιταλιστικές εταιρείες λειτουργούν στο εσωτερικό τους κομμουνιστικά... Θα το ονομάσω αυτό «βασικό κομμουνισμό»: Την αντίληψη, δηλαδή, σύμφωνα με την οποία εκτός αν οι άνθρωποι βλέπουν εχθρικά ο ένας τον άλλο όταν η ανάγκη θεωρείται αρκετά μεγάλη ή το τίμημα αρκετά εύλογο, αναμένεται να εφαρμοστεί η αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»". Φυσικά τα κριτήρια και τα πρότυπα διαφέρουν από κοινότητα σε κοινότητα... Ο βασικός κομμουνισμός μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη ύλη της κοινωνικότητας, μια αναγνώριση της θεμελιώδους αλληλεξάρτησής μας, που αποτελεί την ύστατη ουσία της κοινωνικής ειρήνης. Παρ' όλα αυτά, στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτή η ελάχιστη βάση δεν είναι αρκετή. Είναι γεγονός ότι πάντα συμπεριφερόμαστε με πνεύμα αλληλεγγύης σε ορισμένους ανθρώπους περισσότερο από ότι σε άλλους, κι ότι κάποιοι θεσμοί μας βασίζονται ακριβώς στις αρχές της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας. Πρώτοι ανάμεσα σ' αυτούς τους ανθρώπους είναι όσοι αγαπάμε, με τις μητέρες να είναι το πρότυπο της ανιδιοτελούς αγάπης. Μετά έρχονται οι κοντινοί συγγενείς, οι σύζυγοι, οι εραστές, οι στενοί μας φίλοι. Υπάρχουν άνθρωποι με τους οποίους μοιραζόμαστε τα πάντα ή που τουλάχιστον γνωρίζουμε ότι μπορούμε να στραφούμε, όταν βρεθούμε σε ανάγκη, κάτι που αποτελεί τον ορισμό του αληθινού φίλου παντού... Κατά συνέπεια, μπορούμε να πούμε ότι κάθε κοινότητα διέπεται από σχέσεις «ατομιστικού κομμουνισμού», από διαπροσωπικές σχέσεις που λειτουργούν, σε ποικίλες εντάσεις και βαθμούς, σύμφωνα με το: «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»"  (David Graeber. "Χρέος. Τα πρώτα 5000 χρόνια". Στάσει Εκπίπτοντες, 2013. Σελ. 136-138, 140, 143).   

Τα εμπειρικά δεδομένα φαίνεται να συνηγορούν υπέρ της παραπάνω θέσης του Graeber. O κομμουνισμός ως τρόπος οργάνωσης των πάντων σε μια κοινωνία δεν έχει υπάρξει ποτέ στην ιστορία. Και όντως είναι δύσκολο να φανταστούμε μια τέτοια κοινωνία να υλοποιείται στο μέλλον. Όπως λέει ο Graeber, όλοι μας είμαστε κομμουνιστές σε πολλές φάσεις της ζωής μας, αλλά κανένας δεν λειτουργεί συνέχεια ως κομμουνιστής. 

Αυτό δεν πρέπει να μας φέρνει απογοήτευση. Αντιθέτως αν ακολουθήσουμε την σκέψη του Μαρξ κάτι τέτοιο θα το αναμέναμε. Στην ζωή τα πράγματα δεν είναι απόλυτα. Το επίδικο ζήτημα δεν είναι αν μπορούμε ή όχι να υλοποιήσουμε τον Ιδανικό Κόσμο (ως απόλυτη ιδέα), αλλά αν μπορούμε να φανταστούμε και στη συνέχεια να παλέψουμε γι' έναν καλύτερο κόσμο. Η προσέγγιση που θέλει τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό να είναι ουσιαστικά ο Παράδεισος επί Γης, όπου όλη η βία θα έχει εκλείψει και όλοι οι άνθρωποι θα ζουν απόλυτα ισότιμοι και συναδελφωμένοι, χωρίς ταξικές, φυλετικές και ρατσιστικές διαφορές, είναι ακριβώς εκείνη που οι Μάρξ και Ένγκελς πολέμησαν. Εξ ου και τα λόγια του Ένγκελς που παραθέτω ξανά: 

"...την απαίτηση ένας φιλόσοφος να κάνει τόσα όσα μπορεί να κάνει μονάχα ολόκληρη η ανθρωπότητα στην προοδευτική της εξέλιξη- μόλις θα το έχουμε κατανοήσει αυτό, τελειώνει όλη η φιλοσοφία με την ως τώρα σημασία της λέξης. Αφήνουμε στην ησυχία της την «απόλυτη αλήθεια» που είναι απρόσιτη απ’ αυτόν τον δρόμο και για τον καθένα ξεχωριστά και αντί γι’ αυτή κυνηγάμε τις προσιτές σχετικές αλήθειες από το δρόμο των θετικών επιστημών και της συνόψισης των συμπερασμάτων τους με τη βοήθεια της διαλεκτικής σκέψης" (Φρίντριχ Ένγκελς. «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το Τέλος της Κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2007. Σελίδες 15-16).

Ιδιαίτερη σημασία έχουν και τα ακόλουθα λόγια του Μαρξ:

"Γι’ αυτό, η ανθρωπότητα ποτέ δεν βάζει μπροστά της παρά μόνο τα προβλήματα εκείνα που μπορεί να λύση γιατί, αν παρατηρήσουμε καλύτερα, θα βρούμε πως κι αυτό ακόμη το ίδιο το πρόβλημα ξεπηδά μονάχα όταν υπάρχουν, ή τουλάχιστο βρίσκονται στο γίνωμά τους οι υλικοί όροι για τη λύση του". 

Συνεπώς χρέος όλων μας είναι να "κυνηγάμε τις προσιτές σχετικές αλήθειες", να εντοπίζουμε τα προβλήματα που έχουμε ως ανθρωπότητα μπροστά μας και μέσα από την ανίχνευση των υπαρχουσών αντιφάσεων να προσπαθούμε οικοδομήσουμε έναν καλύτερο κόσμο στον οποίο οι αντιφάσεις αυτές έχουν επιλυθεί ή τουλάχιστον εξομαλυνθεί. 

Πιο συγκεκριμένα χρέος όλων μας είναι να στοχαστούμε έναν κόσμο, όπου ο πλανήτης δεν θα απειλείται από πλήρη περιβαλλοντική καταστροφη, όπου οι πόλεμοι θα έχουν δώσει την θέση τους στην "αιώνια ειρήνη", όπου θα υπάρχει εξασφαλισμένο εισόδημα για όλους, όπου οι άνθρωποι θα καταπιάνονται με πραγματικά χρήσιμες και ενδιαφέρουσες εργασίες και δεν θα σπαταλάνε τις ζωές τους σε λεγόμενες bullshit jobs (David Graeber. "Bullshit Jobs. A therory". Εκδόσεις Penguin books, 2018). 

Αυτού του είδους η κοινωνία προσφέρεται ως δυνατότητα και ως ευκαιρία στους εκμεταλλευόμενους. Τίποτα το γονιδιακά "εγωιστικό" στην ανθρώπινη φύση δεν μας εμποδίζει από το να υλοποιήσουμε μια τέτοια κοινωνία. Αν μη τι άλλο η ιστορία του ανθρώπου δείχνει ότι "όλα είναι ανοιχτά", υπό την έννοια της μέγιστης δυνατής ενδεχομενικότητας που διέπει το είδος μας.

Έτσι, από την μία μεριά, για μεγάλες ιστορικές περιόδους οι άνθρωποι φαίνεται να συμβιβάζονται με την σκλαβιά, την καταπίεση και την εξαθλίωση κάνοντας κάποιους στοχαστές όπως ο Μποεσί να αναρωτιούνται

"...πώς συμβαίνει σε τόσους πολλούς ανθρώπους, σε τόσα πολλά χωριά, σε τόσες πολλές πόλεις, σε τόσα πολλά έθνη, να υποφέρουν κάποιες φορές κάτω από έναν και μόνο τύραννο, ο οποίος δεν έχει άλλη εξουσία από την εξουσία που του έχουν δώσει. Ο οποίος είναι σε θέση να τους βλάψει μόνο στο βαθμό στον οποίον επιθυμούν να τον υπομείνουν. Ο οποίος δεν μπορεί να τους κάνει κανένα κακό, εκτός αν προτιμήσουν να τον ανεχτούν παρά να τον αντιπαλέψουν... Αλλά, Ω Μεγαλοδύναμε ! Τι παράξενο φαινόμενο είναι αυτό ; Τι όνομα πρέπει να του δώσουμε ; Ποια είναι η φύση αυτής της δυστυχίας ; Τι ανηθικότητα είναι αυτή, ή μάλλον τι αθλιότητα ; Να βλέπεις έναν ατελείωτο αριθμό ανθρώπων όχι απλώς να υπακούει, αλλά να οδηγείται στην δουλικότητα ; " (Ετιέν ντε Λα Μποεσί «Πραγματεία περί Εθελοδουλείας». Εκδόσεις Πανοπτικόν, 2012. Σελ. 8-9.)

και αμέσως να απαντά: 

"Είναι απίστευτο το πώς, μόλις ο άνθρωπος γίνει υπήκοος, ταχέως ξεχνά τόσο ολοκληρωτικά την προηγούμενη ελευθερία του, ώστε πολύ δύσκολα ξεσηκώνεται για να την ξαναποκτήσει...Αληθεύει ότι στην αρχή οι άνθρωποι υποτάσσονται κάτω από τον εξαναγκασμό και τη βία αλλά εκείνοι που έρχονται μετά απ' αυτούς, υπακούουν χωρίς τύψεις και κάνουν πρόθυμα ό,τι και οι προκάτοχοί τους, επειδή πρέπει να το κάνουν. Γι' αυτό οι άνθρωποι που γεννιούνται κάτω από τον ζυγό και κατόπιν ανατρέφονται και μεγαλώνουν στην σκλαβιά, είναι ικανοποιημένοι, χωρίς κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια, να ζουν στην κατάσταση που γεννήθηκαν, χωρίς να γνωρίζουν οποιαδήποτε άλλη κατάσταση ή δικαίωμα και θεωρώντας περίπου φυσιολογική την κατάσταση στην οποία έχουν γεννηθεί."(Ετιέν ντε Λα Μποεσί «Πραγματεία περί Εθελοδουλείας». Εκδόσεις Πανοπτικόν, 2012. Σελ. 21-22)

με τον Rousseau να συνοψίζει με την ακόλουθη βαθυστόχαστη και αειθαλή διαπίστωση:

«Όποιος έχει γεννηθεί στη σκλαβιά γεννιέται για τη σκλαβιά, αναμφισβήτητα. Οι σκλάβοι χάνουν τα πάντα μέσα στις αλυσίδες τους, ακόμα και την επιθυμία τους να τις αποτινάξουν. ….Ο καταναγκασμός έφτιαξε τους πρώτους δούλους και η δειλία τους διαιώνισε» (Jean-Jacques Rousseau. «Το Κοινωνικό Συμβόλαιο». Εκδόσεις Πόλις, 2012. Σελίδα 51.)

Από την άλλη, όμως, ξαφνικά, εκεί που δεν το περιμένει κανείς, η ιστορική συνέχεια σταματά και ξεσπά μια επανάσταση που συντρίβει τα πάντα στο πέρασμά της. Οι συμμετέχοντες αποκτούν αυτοπεποίθηση και μπαίνουν με ορμή στο έργο για την υλοποίηση όλων των ονείρων τους. Τα παλιά - φαινομενικά ανυπέρβλητα - εμπόδια ξεπερνιούνται μονομιάς και επικρατεί η αρχή "Καθετί το κλειστό και στάσιμο εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται". Οι άνθρωποι από "σκλάβοι [που] χάνουν τα πάντα μέσα στις αλυσίδες τους, ακόμα και την επιθυμία τους να τις αποτινάξουν" αντιλαμβάνονται τη θεμελιώδη αλήθεια ότι "δεν έχουν να χάσουν σ' αυτήν [την επανάσταση] τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο".

Αυτό δείχνει η ανθρώπινη ιστορία και η αέναη διακύμανση μεταξύ εξισωτισμού και ανισότητας, μεταξύ σκλαβιάς και ελευθερίας, μεταξύ αποκέντρωσης και συγκεντρωτισμού αναφορικά με την λήψη των αποφάσεων.

Όλα τα παραπάνω, φυσικά, με κανέναν τρόπο δεν "αποδεικνύουν επιστημονικά" (όπως αρέσκονται να υποστηρίζουν κάποιοι μαρξιστές) ότι στο δίλημμα «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» οι καταπιεσμένοι και κατατρεγμένοι θα επιλέξουν "νομοτελειακά" το πρώτο. Για την ακρίβεια η μέχρι τώρα εμπειρία της περιόδου 2007-2018 δείχνει ότι επιλέγουν ενεργά ή παθητικά το δεύτερο. Αυτό είναι το δίκοπο μαχαίρι της ανθρώπινης ενδεχομενικότητας και της αβεβαιότητας που διέπει την ζωή εν γένει...