Είναι η ανθρώπινη φύση εγκληματική ; Είναι οι πόλεμοι εμπεδωμένοι στον ψυχισμό του ανθρώπου ; Η παραποίηση της (προ)ιστορίας μας και οι συνέπειες της...

«Όσο μεγαλύτερο το ψέμα, και όσο περισσότερο επαναλαμβάνεται, τόσο πιο πιστευτό γίνεται.». 

Αυτή η γνωστή φράση περιγράφει εύστοχα και εν συντομία το περιεχόμενο της πρόσφατης εκπομπής του δημοφιλούς youtuber Mikeius. O τίτλος αυτής: «Ο ευγενής άγριος και η βία της αναρχίας».

Θα αντιτείνει κάποιος ότι δεν έχει νόημα να ασχολείται κανείς σοβαρά με άτομα σαν τον Mikeius, ο οποίος στο παρελθόν είχε κάνει σλόγκαν της εκπομπής του την φράση «στα τρένα» εννοώντας φυσικά τα τρένα που μετέφεραν Εβραίους και άλλα θύματα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί.

Θα διαφωνήσω. Ο Mikeius έχει 326 χιλιάδες subscribers στο κανάλι του, ενώ το συγκεκριμένο video το έχουν δει μέχρι τώρα 279 χιλιάδες άτομα. Μεγάλο κοινό, πολλώ δε μάλλον για τα ελληνικά δεδομένα. Τους ακροατές του θα ζήλευαν και οι πιο φτασμένοι ακαδημαϊκοί και οι πιο σημαντικοί στοχαστές και μελετητές της ανθρώπινης ύπαρξης.

Επιπλέον ο Mikeius αναπαράγει αυτούσια όλη την επιχειρηματολογία του γνωστού ακαδημαϊκού ψυχολόγου Steven Pinker. Όλα τα γραφήματα, τα ποσοστά και οι μέθοδοι που επικαλείται ο Mikeius, μέχρι και η δομή της επιχειρηματολογίας του, έχουν παρθεί αυτούσια από δύο δημοφιλή βιβλία του Pinker («The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined». Steven Pinker. Εκδόσεις Penguin Books, 2011 και «The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature». Εκδόσεις Viking, 2002). Η κριτική μου, λοιπόν, στον Mikeius δεν είναι παρά μια καλή αφορμή για να κονταροχτυπηθώ με τις απόψεις του Pinker.

Συνεπώς παρότι δεν μου είναι καθόλου ευχάριστο να αφιερώνω τον χρόνο μου στην κριτική ενός τέτοιου προσώπου, θεωρώ ότι είναι μια καλή ευκαιρία να κριτικάρω τις θέσεις του Pinker. Τον Pinker τον πλασάρει όλο το κατεστημένο των υπερ-πλουσίων, όπως ο Bill Gates (δες τους ύμνους που έγραψε για τα βιβλία του), γιατί πολύ απλά γράφει αυτά που θέλουν να ακούσουν και δημιουργεί το ιδεολογικό πλαίσιο που δικαιολογεί την τωρινή κατάσταση της παντοκρατορίας τους.

Συνεπώς, νιώθω ότι οφείλω να απαντήσω, κυρίως γιατί δεν μπορώ να χωνέψω αυτή τη συντονισμένη και συστηματική προσπάθεια διαστρέβλωσης της αλήθειας που λαμβάνει χώρα στις μέρες μας (και φυσικά επεκτείνεται πολύ πέραν ενός καναλιού στο youtube).

Οπότε δεν γράφω τα παρακάτω έχοντας ψευδαισθήσεις ότι η κριτική μου θα διαβαστεί από πολύ κόσμο. Γνωρίζω πολύ καλά ότι στην σύγχρονη fast food κοινωνία, κανένας δεν κάθεται να διαβάσει. Για πολλούς λόγους (κυρίως λόγω κούρασης μετά από ατέλειωτα ωράρια), οι περισσότεροι προτιμούν να δουν ένα βιντεάκι, το πολύ 10 λεπτών, με κατά προτίμηση ανάλαφρο περιεχόμενο, παρά να διαβάσουν ένα κείμενο και να προβληματιστούν.

Γράφω γιατί είναι θέμα προσωπικής αξιοπρέπειας. Πολύ απλά δεν δέχομαι αυτή την κατάσταση όπου οι ισχυροί βάζουν τους ακαδημαϊκούς τους (βλ. Pinker) να φτιάχνουν αφηγήματα που δικαιολογούν την τωρινή αξιοθρήνητη κατάσταση της ανθρωπότητας και τα οποία έπειτα επιβάλλουν ως ιστορική (και μοναδική) αλήθεια.

Ο τρόπος οργάνωσης του άρθρου

Για να γίνω κατανοητός και να καταστήσω το κείμενο ευανάγνωστο θα παραθέσω (τα πιο σημαντικά από) τα λεγόμενα/επιχειρήματα του Pinker δια στόματος Mikeius και ακριβώς από κάτω θα καταγράψω την κριτική μου. Τα όσα είπε ο Mikeius τα διατηρώ με μαύρο χρώμα, μέσα σε εισαγωγικά και με πλάγια γράμματα (Italic), ενώ για την δική μου απάντηση χρησιμοποιώ μπλε χρώμα.

Το προϊστορικό θρίλερ…

Mikeius: 

«Ο Ötzi, ένας άνθρωπος, του οποίου το (καλοδιατηρημένο) πτώμα βρέθηκε το 1991 στις Ιταλικές άλπεις και χρονολογείται στα 3.400 π.Χ., δείχνει, από το τραύμα του από βέλος, ότι ο άτυχος αυτός ορειβάτης δολοφονήθηκε. Κι άλλα παρόμοια ευρήματα υπάρχουν. Ο άνθρωπος του Kennewick έχει ένα πέτρινο βλήμα σφηνωμένο στη λεκάνη του. Ο άνθρωπος του Lindow, του οποίου διέλυσαν το κρανίο μ’ ένα ρόπαλο, του έσπασε το λαιμό μ’ ένα σκοινί, του έκοψε και το λαρύγγι καλού κακού και μετά τον πέταξε σ’ έναν λάκκο. Ο ομαδικός τάφος στο Τalheim της Γερμανίας, όπου 8 άντρες και 1 γυνάικα φέρουν το ίδιο θανατηφόρο τραύμα στο αριστερό μέρος του κεφαλιού, το οποίο σημαίνει ότι τους είχαν γονατιστούς μπροστά από έναν ανοιχτό λάκκο, μπάμ στο κρανίο και μετά κλωτσία μέσα στον λάκκο αλά ναζιστικό ολοκαύτωμα. Κατά πόσον όμως αυτά τα ευρήματα αντιπροσωπεύουν την τότε καθημερινότητα ; Είναι ο κανόνας ή η εξαίρεση; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα έχει τεράστια σημασία, γιατί η ζωή των πρωτόγονων είναι ό,τι πιο κοντινό έχουμε σαν δείγμα από τον άνθρωπο στη φυσική του κατάσταση. Αν βρούμε τι ηθικές αξίες  είχαν αυτοί οι άνθρωποι, τότε αυτόματα ανοίγουμε ένα παράθυρο για την αγνή, ακατέργαστη ανθρώπινη φύση. Ακόμα και σήμερα μ’ όλον αυτόν τον πολιτισμό που μας περιβάλλει, θέλουμε να ξέρουμε αν κατά βάθος είμαστε καλό ή κακό ζώο…
…Από την αυγή της ανθρωπότητας και μέχρι περίπου το 3000 π.Χ., πριν δηλαδή εγκατασταθούμε σε πόλεις, πριν τις πρώτες αυτοκρατορίες και τα πρώτα βασίλεια, οι άνθρωποι ζούσαν σε μια κατάσταση κολεκτιβιστικής αναρχίας…»

Κι αφού κάνει μια - εξαιρετικά - σύντομη (και επιφανειακή) αναφορά στις θέσεις του Hobbes και του Ρουσσώ, καταλήγει στα εξής:

« …Με λίγα λόγια ο Hobbes είδε την βία ως ένα φυσικό, βιολογικό φαινόμενο, κάτι που αναπόφευκτα θα συμβεί όταν 2 ή παραπάνω άνθρωποι επιδιώκουν τα συμφέροντά τους στον ίδιο χώρο… Η θεωρία του «Λεβιάθαν» του Hobbes, ήταν ενδιαφέρουσα αλλά εν έτει 1651 παρέμενε φιλοσοφία του καναπέ. Σε τέτοιες εποχές άγνοιας και έλλειψης δεδομένων δεν άργησε να εμφανιστεί και η αντίπαλη θεωρία. Το 1755 ο Jean Jacques Rousseau διατύπωσε την θεωρία του Ευγενούς Άγριου. Η θεωρία του Ευγενούς Άγριου είναι και η έμπνευση πίσω από το Ποκαχόντας, το Χορεύοντας με τους λύκους, το Άβαταρ και πολλές ακόμα ιστορίες της δυτικής σκέψης. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους των κοινωνιολόγων επικράτησε και από τη δεκαετία του ’60 έγινε το πολιτικά ορθό δόγμα όσον αφορά την ανθρώπινη φύση. Σύμφωνα μ΄αυτό το νέο δόγμα των ανθρωπολόγων της ειρήνης, ο άνθρωπος εκ φύσεως απεχθάνεται την βία προς άλλους ανθρώπους…»

Κι έπειτα με σιγουριά αυθεντίας στο θέμα, αναφέρει τα εξής δυσοίωνα:

«… παιδιά, δυστυχώς τα νέα δεν είναι καλά. Σύμφωνα με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς στην Παλαιολιθική εποχή ένας στους δέκα ανθρώπους πέθαινε νέος με κάποιον φρικτό και βίαιο τρόπο… Οι πόλεμοι στην Παλαιολιθική εποχή ήταν πιο θανατηφόροι και από τον Β’ παγκόσμιο…Οπότε για να το θέσουμε λίγο χοντροκομμένα, ο Hobbes είχε δίκιο, ο Ρουσσώ δεν είχε. Η προϊστορική εποχή ήταν βουτηγμένη στο έγκλημα, στη βία και το θάνατο. Οι αριθμοί δείχνουν ότι το 3000 π.Χ., όταν δηλαδή άρχισαν να ιδρύονται τα πρώτα βασίλεια, η ανθρωπότητα κλήθηκε να επιλέξει ανάμεσα στην βία της εξουσίας και την βία της αναρχίας.»

Μια σύντομη περιοδολόγηση

Η εποχή του λίθου

Ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens) εμφανίστηκε τα τελευταία περίπου 200.000 χρόνια. Η ιστορία του ανθρώπου είναι πολύ μεγαλύτερη. Υπάρχουν (εξαφανισμένα πια) είδη ανθρώπων που προηγούνται του Sapiens, όπως ο Ηοmo habilis και ο Homo heidelbergensis, καθώς και είδη που παρότι εμφανίστηκαν νωρίτερα από τον Sapiens ήταν σύγχρονοι του, όπως ο Homo erectus και ο Homo neanderthalensis. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι έζησαν στην περίοδο της Εποχής του Λίθου, που ονομάζεται Παλαιολιθική εποχή. Η Παλαιολιθική ξεκινά με την κατασκευή και χρήση των πρώτων λίθινων εργαλείων από τον πρόγονο του ανθρώπου, australopithecus afarensis (περί τα 3,3 εκατομμύρια χρόνια πριν) και τελειώνει με την υποχώρηση της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων (≈11.700 χρόνια πριν – λήξη της Πλειστόκαινου γεωλογικής περιόδου). Ο μόνος άνθρωπος που έζησε και μετά την εποχή αυτή είναι ο Homo sapiens, δηλαδή το είδος μας. 

Ακολουθεί η Μεσολιθική εποχή και ολοκληρώνεται όταν οι άνθρωποι σε διάφορα μέρη του κόσμου υιοθετούν την γεωργία και εγκαταλείπουν τον κυνηγετικό – συλλεκτικό τρόπο ζωής. Καθότι η γεωργία εμφανίστηκε σε διαφορετικά χρονικά σημεία ανά τον κόσμο, έτσι κι αυτή η εποχή δεν έχει το ίδιο χρονικό τέλος σ’ όλες τις περιοχές που πλανήτη. 

Η Νεολιθική εποχή ξεκινά με το τέλος της Μεσολιθικής και φθάνει μέχρι την ανακάλυψη της μεταλουργίας (6.500 – 5.500 π.Χ). 

Από τα παραπάνω, πρέπει να κρατήσουμε τα εξής:

• Όλα τα είδη ανθρώπων, πέραν του Sapiens, έζησαν στην Παλαιολιθική εποχή.
• Η μεγαλύτερη, χρονικά, περίοδος της εποχής του λίθου είναι με διαφορά η Παλαιολιθική.
• Προφανώς στην Παλαιολιθική εποχή δεν υπήρχαν κράτη. Αυτά εμφανίστηκαν σε διάφορες περιοχές του κόσμου πολύ αργότερα (μεταξύ 4.000 και 3.000 π.Χ.)

Συνεπώς, όσοι όπως ο Pinker (και συνεπώς κι ο Mikeius), φαντασιώνονται ότι μπορούν να εξάγουν κάποιο συμπέρασμα για την «ανθρώπινη φύση» στην πιο «αγνή και ακατέργαστη» μορφή της, χωρίς την επίδραση του πολιτισμού, της ζωής σε μόνιμες κατοικίες (κι όχι ως νομάδες κυνηγοί – συλλέκτες), του πλεονάσματος στην παραγωγή τροφής και των βασιλείων και των κρατών, τότε θα πρέπει να ψάξουν στην περίοδο όπου όλα τα παραπάνω δεν υπήρχαν και συνάμα αποτελεί το 95% περίπου της ιστορίας του είδους μας, δηλαδή στην Παλαιολιθική εποχή.

Για άλλη μια φορά: Hobbes εναντίον Rousseau…

Μετά απ’ αυτή την σύντομη παρέκβαση για να αποσαφηνίσουμε λίγο τις χρονολογίες και να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα, μπορούμε να προχωρήσουμε στον πυρήνα του συλλογισμού καθώς και στον κύριο λόγο που ο Pinker έγραψε τα βιβλία του «The better angels of our nature» και το «The blank slate” (κι ο Mikeius έκανε αυτό το βίντεο). Αυτός δεν είναι άλλος από την δικαίωση του Hobbes, δηλαδή την επιστροφή στις θεωρίες που θέλουν το κράτος αναγκαίο για να κατευνάσει την δολοφονική και εγκληματική ανθρώπινη φύση μας.

Να θυμίσω τι είπε ο Mikeius: 

«Οπότε για να το θέσουμε λίγο χοντροκομμένα, ο Hobbes είχε δίκιο, ο Ρουσσώ δεν είχε.»

Βεβαίως αυτή η διαπίστωση δεν είναι δική του. Είναι του Pinker, ο οποίος ανέφερε ακριβώς τα παραπάνω λόγια στο βιβλίο του «The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature» (Εκδόσεις Viking, 2002, σελ. 56).

Αλλά για να γίνω κατανοητός, τι ακριβώς είπε ο Hobbes ;

Ο Hobbes έγραφε τα παρακάτω αναφορικά με την "Φυσική Κατάσταση" [εννοούσε τις κοινωνίες χωρίς κράτος των κυνηγών-ψαράδων-τροφοσυλλεκτών] του ανθρώπου:

"Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων." [Σ’ αυτή την κατάσταση πολέμου όλων εναντίον όλων] «ο κάθε άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου» [και] «μόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου...Ο ανθρώπινος βίος είναι μοναχικός, ενδεής,  βρώμικος, κτηνώδης και βραχύς" (Thomas Hobbes. "Λεβιάθαν". Κεφάλαιο XIII, Περί της Φυσικής Κατάστασης. Εκδόσεις Γνώση, 2006. Σελ. 195 - 196).

Βέβαια, ο Pinker (και το φερέφωνο του ο Mikeius), είναι πιο χομπσιανοί από τον ίδιο τον Hobbes. Κι αυτό γιατί o Hobbes ήταν τουλάχιστον ειλικρινής στο να αναγνωρίσει ότι αυτό που περιέγραφε ως η «Φυσική Κατάσταση» του ανθρώπου, δηλαδή ο πόλεμος όλων εναντίον όλων, ιστορικά δεν υπήρξε ποτέ !

Ιδού τι έγραφε ο ίδιος:

 «Ίσως θεωρηθεί παρεμπιπτόντως ότι ανάλογη εποχή και κατάσταση πολέμου ουδέποτε υπήρξε – και προσωπικά πιστεύω ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυσε ποτέ γενικά σε όλον τον κόσμο… Μπορούμε χωρίς άλλο να αντιληφθούμε τι είδους ζωή θα κάναμε, αν δεν υπήρχε μια κοινή εξουσία ικανή να μας φοβίζει, βλέποντας τον εκφυλισμό της ζωής όσων, έχοντας ζήσει στο παρελθόν υπό ειρηνική κυβέρνηση, βρίσκονται τώρα σε εμφύλιο πόλεμο. Άλλωστε, ακόμα και αν ουδέποτε υπήρξε εποχή, κατά την οποία οι άνθρωποι ως άτομα να βρίσκονται αναμεταξύ τους σε κατάσταση πολέμου, παραμένει γεγονός ότι σε κάθε εποχή οι βασιλείς και τα πρόσωπα που ασκούν κυρίαρχη εξουσία όταν ανεξάρτητοι βρίσκονται σε συνεχή αντιζηλία…» (Thomas Hobbes. "Λεβιάθαν". Κεφάλαιο XIII, Περί της Φυσικής Κατάστασης. Εκδόσεις Γνώση, 2006. Σελ. 197)

Ο Pinker βέβαια, αφού διαστρέβλωσε τον ιδεολογικό του πρόγονο, δεν θα δίσταζε να κάνει το ίδιο και με τον αντίπαλό του, Rousseau. Αναφέρομαι φυσικά στην ταύτιση του Rousseau με την έννοια του «ευγενούς άγριου».

Δεν υπάρχει πιο διαδεδομένος μύθος απ’ αυτόν που θέλει τον Ρουσσώ να χρησιμοποιεί την φράση «ευγενής άγριος». Η αλήθεια είναι ότι αυτές τις λέξεις δεν τις χρησιμοποίησε ποτέ του ο Ρουσσώ, αλλά ένα προγενέστερός του, ο Marc Lescarbot. Ο, δε, Lescarbot όταν έλεγε ότι οι άγριοι είναι «πραγματικά ευγενείς», το εννοούσε κυριολεκτικά χρησιμοποιώντας την ορολογία της κοινωνικής τάξης στην Ευρώπη. Τους αποκαλούσε δηλαδή αριστοκράτες. 

Ο Ρουσσώ μάλιστα κατέκρινε εντόνως την ανθρωπολογία των ιεραποστόλων καθώς και τους φιλοσόφους, οι οποίοι αφενός εξήγαν συμπεράσματα χωρίς να κάνουν εθνολογική έρευνα και αφετέρου ανήγαγαν συμπεριφορές της εποχής τους σε καθολικές συμπεριφορές του ανθρώπινου είδους («The Myth of the Noble Savage». Ter Ellingson. Εκδόσεις University of California Press, 2001. Σελ 23-24, 80-92).

Ήδη μπορούμε να καταλάβουμε, από τα παραπάνω, το επίπεδο της επιστημονικής δουλειάς που διέπει το έργο του Pinker. Η προχειρότητα, οι χρεοκοποπημένες θεωρίες και οι μύθοι είναι δυστυχώς ο κανόνας σ’ ότι αφορά στο έργο αυτού του πασίγνωστου ακαδημαϊκού.

Σε κάθε περίπτωση για να ελέγξουμε αν αυτός ο χομπσιανός πόλεμος «των πάντων εναντίον πάντων», ήταν ποτέ ιστορική πραγματικότητα, πρέπει να στραφούμε στην αρχαιολογία.

Ήταν η προϊστορική εποχή βουτηγμένη στο έγκλημα, στη βία και στο θάνατο ;;

Όντως τα ευρήματα που αναφέρει ο Pinker στο βιβλίο του (και παπαγαλίζει ο Mikeius), δηλαδή ο Άνθρωπος του Lindow (χρονολογείται μεταξύ του 2 π.Χ και του 119 μ.Χ), o άνθρωπος του Kennewick (7000 -5500 π.Χ) και ο ομαδικός τάφος στο Τalheim της Γερμανίας (7.000 χρόνια πριν) είναι ευρήματα βίαιων θανάτων.

Δυστυχώς τα παραπάνω δεν είναι τα μοναδικά περιστατικά βίαιων θανάτων που έχουν βρεθεί από τους αρχαιολόγους. Αλλά ας βάλουμε ένα-ένα τα ευρήματα σ’ ένα χωρικό και χρονικό πλαίσιο γιατί αλλιώς υπάρχει κίνδυνος να βγάλουμε λανθασμένα συμπεράσματα.

Πολύ κοντά στον ομαδικό τάφο στο Talheim που ανέφερε ο Pinker (κι ο Mikeius), έχει βρεθεί κι άλλος ένας ομαδικός τάφος, στο Ofnet της Γερμανίας (7.700 χρόνια πριν), όπου σε δύο λάκκους βρέθηκαν 38 άνθρωποι του είδους μας (Sapiens) με τραύματα στο κεφάλι και σαφέστατες ενδείξεις ότι είχαν αποκεφαλιστεί. Τα πτώματα των άτυχων αυτών ανθρώπων, είχαν καλυφθεί με κόκκινη ώχρα και δίπλα τους είχαν τοποθετηθεί κοχύλια και τρυπημένα δόντια ελαφιών. Αυτοί οι 38 άνθρωποι ήταν θύματα πολέμου ή συμμετείχαν σε κάποια αρχαία τελετουργία ; Δεν μπορούμε να ξέρουμε με σιγουριά. Μπορούμε, όμως, να συμπεράνουμε με σχετική ασφάλεια ότι η βία ήταν σημαντικό μέρος της ζωής αυτών των πρώτων γεωργών της κεντρικής Ευρώπης. («Emergent Warfare in Our Evolutionary Past». Nam C. Kim and Marc Kissel. Εκδόσεις Routledge, 2018. Σελ. 74-76).

Κι αυτό το συμπέρασμα ενισχύεται από το γεγονός ότι οι αρχαιολόγοι εξακολουθούν να βρίσκουν στην ευρύτερη περιοχή κι άλλα τέτοια ευρήματα μαζικών και φρικιαστικών εκτελέσεων (όπως η πρόσφατη ανασκαφή του Schöneck-Kilianstädten) («The massacre mass grave of Schöneck-Kilianstädten reveals new insights into collective violence in Early Neolithic Central Europe». Christian Meyer, Christian Lohr, Detlef Gronenborn, and Kurt W. Alt. PNAS September 8, 2015 112 (36) 11217-11222; first published August 17, 2015).  

Ας κρατήσουμε, λοιπόν, ότι στις παραπάνω περιπτώσεις μιλάμε για γεωργούς (κι όχι κυνηγούς-συλλέκτες). Συνεπώς βρισκόμαστε στη Νεολιθική εποχή (κι όχι στην Παλαιολιθική). Θυμηθείτε ότι η Παλαιολιθική καταλαμβάνει το 95% της ιστορίας του σύγχρονου ανθρώπου κι όπως είδαμε παραπάνω, όσοι ψάχνουν κάποια αφτιασίδωτη, ωμή ανθρώπινη φύση προσπαθούν να την εντοπίσουν εκεί κι όχι στην Νεολιθική όπου η γεωργία έχει ήδη εμφανιστεί στο ιστορικό προσκήνιο.

Το ίδιο λάθος με τις χρονολογίες κάνει και με τον άνθρωπο του Lindow ο οποίος χρονολογείται μεταξύ της εποχής του Σιδήρου (περίπου 800 π.Χ. -100 μ.Χ) και της εποχής της Ρωμαϊκής Βρετανίας (43 με 410 μ.Χ). Πολύ μεταγενέστερα, δηλαδή, από την πρώιμη εποχή του λίθου και τους κυνηγούς-συλλέκτες.

Να το πω διαφορετικά: Ο Pinker, δια στόματος Mikeius, όπως είδαμε αναρωτιέται «Κατά πόσον όμως αυτά τα ευρήματα [βίαιων θανάτων] αντιπροσωπεύουν την τότε καθημερινότητα ;».

Για ποια καθημερινότητα μιλάει ;

Της Παλαιολιθικής των κυνηγών-συλλεκτών, της Νεολιθικής των πρώτων γεωργών της κεντρικής Ευρώπης, της εποχής του Σιδήρου ή της εποχή της Ρωμαϊκής Βρετανίας ;  

Επομένως, εδώ βλέπουμε ένα κενό στη λογική συνοχή της συλλογιστικής του Pinker. Αναφέρει περιστατικά βίας μεταξύ διαφορετικών περιόδων και αναφέρεται σε μια καθημερινότητα που καλύπτει μια εντελώς ανομοιογενή περίοδο εκατομμυρίων χρόνων.

Μικρό το πρόβλημα θα πει κάποιος συγκρινόμενο με το τεράστιο επίδικο της φρικιαστικής βίας και του συνεπακόλουθου ερωτήματος: Είναι ο άνθρωπος ένας δολοφονικός πίθηκος (δηλαδή εγγενώς κακός) ;   

Προχωράμε στο επόμενο σετ αρχαιολογικών δεδομένων.

Περιστατικά (θανάσιμα και μη) που υποδηλώνουν βία, έχουν βρεθεί και σε είδη ανθρώπων που πλέον έχουν εξαφανιστεί.

Για παράδειγμα έχει βρεθεί το πτώμα ενός Νεάντερταλ στο Saint-Cesaire στη Γαλλία, το οποίο χρονολογείται στα 36.000 χρόνια πριν και το οποίο φέρει τραύμα στην πάνω δεξιά πλευρά του κρανίου του, πιθανότατα από αιχμηρό όπλο.

Ένας άλλος Νεάντερταλ βρέθηκε στην Σπηλιά Shanidar στην Εγγύς Ανατολή με τραύμα από βλήμα.

Το πιο φρικιαστικό, όμως, εύρημα αφορά στο δικό μας είδος (Sapiens). Βρέθηκε στη σπηλιά Gough στο Somerset της Αγγλίας, χρονολογείται στα 15.000 χρόνια πριν, και στην οποία άνθρωποι του είδους μας ακρωτηρίασαν και έφαγαν τουλάχιστον 5 άλλους ανθρώπους –πιθανόν μέλη μιας εχθρικής ομάδας – και έπειτα έσπασαν τα κρανία τους και τα χρησιμοποίησαν σαν δοχεία πόσης (ποτήρια…) («How compassion made us human. The evolutionary origins of tenderness, trust and morality». Penny Spikins. Εκδόσεις  Pen Sword Books, 2015. Σελ. 44-45).

Τέτοιες αποτρόπαιες συμπεριφορές έχουν παρατηρηθεί και στη σύγχρονη ιστορία και συγκεκριμένα στους δύο παγκοσμίους πολέμους και στον πόλεμο του Βιετνάμ («Ιntimate Ηistory of Κilling. Face-to-face killing in Twentieth-Century Warfare». Joanna Bourke. Εκδόσεις Granta Books, 1999. Σελ. 13-43).

Όλα τα παραπάνω φυσικά και δεν αποτελούν το σύνολο των αντίστοιχων αρχαιολογικών ευρημάτων. Παρόμοιες ανασκαφές έχουν γίνει, για παράδειγμα, στα κοιμητήρια της Μεσολιθικής Εποχής στη περιοχή Iron Gates Gorge μεταξύ Ρουμανίας και Σερβίας.

Η αηδία, η φρίκη και ο αποτροπιασμός απέναντι σ’ αυτές τις σφαγές και τα βίαια περιστατικά μπορεί να θολώσουν την αίσθηση προοπτικής που πρέπει να έχουμε για να βγάλουμε τα σωστά συμπεράσματα. Για να το θέσω διαφορετικά: Τι μέρος από την ιστορία του είδους μας καταλαμβάνουν τα προαναφερθέντα ευρήματα ατομικής σκόπιμης βίας και ομαδικού αιματοκυλίσματος ;

Θυμίζω τι λέει ο Mikeius (στην πραγματικότητα τι αναφέρει ο Pinker): 

«Σύμφωνα με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς στην Παλαιολιθική εποχή ένας στους δέκα ανθρώπους πέθαινε νέος με κάποιον φρικτό και βίαιο τρόπο… Οι πόλεμοι στην Παλαιολιθική εποχή ήταν πιο θανατηφόροι και από τον Β’ παγκόσμιο…»

Πώς προκύπτει αυτό το 10% της θανάσιμης βίας στην Παλαιολιθική ;

Ο Mikeius δεν αναφέρει βιβλιογραφία και πηγές. Δεν έχει σημασία. Ως τώρα θα έχετε ήδη αντιληφθεί ότι αυτά που αναφέρει τα έχει πάρει από το έργο του Pinker. Αυτό το 10% δεν είναι παρά μια, «πιο συντηρητική εκτίμηση», ήτοι μια μείωση του ποσοστού που αναφέρει ο Pinker στο έργο του «The better angels of our nature», δηλαδή του ποσοστού 15% για το σύνολο του προϊστορικού πληθυσμού και του 25% για το σύνολο των ενηλίκων ανδρών.

Για να καταλήξει σ’ αυτό το ποσοστό, ο Pinker, βασίστηκε σε δύο πηγές. Στο έργο με τίτλο «War Before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage» του Lawrence H. Keeley καθώς και στο άρθρο του οικονομολόγου Samuel Bowles, «Did Warfare Among Ancestral Hunter-Gatherers Affect the Evolution of Human Social Behaviors? », SCIENCE, VOL 324, 5 JUNE 2009.

Ο Pinker (στην πραγματικότητα ο Keeley και ο Bowles) αναφέρει στο βιβλίο του, 21 αρχαιολογικούς χώρους που στηρίζουν αυτό το 15 % (ή 25% αν μιλήσουμε μόνο για ενήλικους άντρες) θανάσιμης βίας στην Παλαιολιθική εποχή. 

Ο ανθρωπολόγος Brian Ferguson έκανε μια πολύ προσεκτική ανάλυση των 21 αυτών αρχαιολογικών χώρων, τα οποία υποτίθεται αποδεικνύουν την εγκληματική προϊστορία του ανθρώπου.

Κατέληξε στο ότι από τους 21 αυτούς χώρους, ο ένας (1) (Gibero, Niger) δεν έχει θανάσιμα περιστατικά βίας, 3 έχουν από ένα μόνο περιστατικό θανάσιμης βίας (ταφικός χώρος με κωδικό “117” γύρω από τον Νείλο, Sarai Nahar Rai στην Ινδία και Calumnata στην Αλγερία), 3 χώροι απορρίπτονται γιατί από λάθος του Pinker θεωρήθηκαν ξεχωριστοί αρχαιολογικοί χώροι ενώ ήταν ένας (Brittany, νότια Σκανδιναβία και Καλιφόρνια). Συνεπώς μένουν 14 αρχαιολογικοί χώροι. Απ’ αυτούς τους 14:

• 4 συνολικά, δηλαδή αυτός (1) του Jebel Sahaba, οι 2 περιπτώσεις από το Dnieper gorge και το (1) Knoll στην Ινδία είναι εξαιρετικά ασυνήθιστες περιπτώσεις (από την άποψη των απωλειών σε ανθρώπινες ζωές) όταν συγκριθούν με γειτονικές περιοχές από την ίδια περίοδο, όπως ο ταφικός χώρος 117 στον Νείλο (1 θανάσιμο περιστατικό μόνο). 
•  3 χώροι στην Ευρώπη χρονολογούνται στην Μεσολιθική, η οποία (Μεσολιθική Ευρώπη) σαν πολιτισμός είναι πολύ βίαιη εν γένει σε σχέση με μεταγενέστερους και προγενέστερους πολιτισμούς.
• 4 χώροι (οι οποίοι αποτελούνται από πολλούς περισσότερους μικρότερους αρχαιολογικούς χώρους), δηλαδή οι Ακτές του Ειρηνικού ωκεανού, British Columbia και Νότια-Κεντρική Καλιφόρνια, οι οποίες εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά βίας όταν συγκριθούν, σε βάθος χρόνου, με οποιοδήποτε χώρο στην Βόρεια Αμερική.
• 3 από το Illinois και τη Νότια Ντακότα, οι οποίες είναι οι πιο βίαιες περιοχές ακόμα κι αν συγκριθούν με τις πιο βίαιες περιόδους της προϊστορικής Βόρειας Αμερικής.  

Είναι το παραπάνω δείγμα αντιπροσωπευτικό του ποσοστού βίαιων θανάτων (από πόλεμο ή διαπροσωπική βία) στην προϊστορική εποχή ; Σε καμία περίπτωση. Ο Pinker, ή σωστότερα ο Keeley και ο Bowles, έχουν επιλέξει τα πιο ασυνήθιστα και συνάμα τα πιο βίαια αρχαιολογικά ευρήματα από το σύνολο του αρχαιολογικού αρχείου, για να αποφανθούν ότι η ζωή στην προϊστορική εποχή, διαδραματιζόταν μεταξύ αλλεπάλληλων σφαγών, όντας βουτηγμένη στο αίμα και στον πόλεμο. («Pinker’s list. Exaggerationg Prehistoric War Mortality» στον συλλογικό τόμο με τίτλο « War, Peace, and Human Nature: The Convergence of Evolutionary and Cultural Views», Εκδόσεις Oxford University Press, 2015).

Αν δούμε, όμως, το σύνολο του αρχαιολογικού υλικού, θα διαπιστώσουμε ότι οι παραπάνω (14) αρχαιολογικοί χώροι αποτελούν σποραδικές και σπάνιες περιπτώσεις σ’ ένα κατά τα άλλα σταθερό αρχαιολογικό αρχείο (χωρίς ενδείξεις βίαιων συμπεριφορών). Θα ήταν τεράστιο λάθος, λοιπόν, να θεωρήσουμε αυτά τα περιστατικά ακραίας βίας ως τον κανόνα της προϊστορικής ζωής, ενώ στην πραγματικότητα ήταν η εξαίρεση.

Στο ερώτημα του τι προκαλούσε τις μαζικές σφαγές (Ofnet, Schöneck-Kilianstädten, Talheim) έχει προταθεί η κλιματική αλλαγή και η μείωση της διαθέσιμης τροφής, η οποία έφερνε συγκρούσεις μεταξύ γειτονικών ομάδων για την διασφάλιση πόρων και την επιβίωσή τους. Με τη θεωρία αυτή συμφωνούν και τα αρχαιολογικά δεδομένα στο Jebel Sahaba στη κοιλάδα του Νείλου, τα οποία χρονολογούνται στα 13.000 χρόνια πριν. Εδώ το 40% από τις 59 ταφές, ανδρών και γυναικών, εμφανίζουν σημάδια θανάσιμης βίας προκαλούμενη από βλήματα σφηνωμένα στο στέρνο, στην πλάτη και στα κρανία τους. Την περίοδο εκείνη επικρατούσε έντονη ξηρασία και λιμός. Δεν είναι δύσκολο, λοιπόν, να φανταστούμε τους ανθρώπους αυτούς να ξεκινούν επιδρομές και να συμμετέχουν σε βίαιες συγκρούσεις για να εξασφαλίσουν τα λιγοστά διαθέσιμα τρόφιμα για να επιβιώσουν («How compassion made us human. The evolutionary origins of tenderness, trust and morality». Penny Spikins. Εκδόσεις  Pen Sword Books, 2015. Σελ. 49-51).

Όσον αφορά στις περιπτώσεις μεμονωμένης βίας, κατά κανόνα εναντίον μόνο ενός ατόμου, δεν μπορούμε να αποφανθούμε με απόλυτη βεβαιότητα για το τι τις προκαλούσε.

Ο ανταγωνισμός για την διεκδίκηση μιας καλύτερης θέσης στην κοινωνική ιεραρχία, για την διεκδίκηση μιας γυναίκας, καλύτερης πρόσβασης σε τροφή ή μεταξύ άγνωστων (και ίσως εχθρικών) μεταξύ τους ατόμων, είναι όλες τους υποψήφιες και λογικοφανείς εξηγήσεις για την πραγματοποίηση τέτοιων συμπεριφορών.

Υπάρχει, όμως, και μια ακόμα εξήγηση, που κατά τη γνώμη μου παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Ο ανθρωπολόγος Christopher Boehm, αφού εξέτασε ένα τεράστιο όγκο εθνολογικών μελετών, διαπίστωσε ότι ένας από τους τρόπους που χρησιμοποιούν οι κοινότητες των κυνηγών-συλλεκτών (και κάποιων γεωργικών κοινοτήτων) για να προφυλάξουν την ισότητα μεταξύ των μελών τους, είναι να δολοφονούν φιλόδοξα και χαρισματικά άτομα που προσπαθούσαν να ηγηθούν αυταρχικά της κοινωνίας τους («Hierarchy in the Forest. The evolution of egalitarian behavior». Christopher Boehm. Εκδόσεις Harvard University Press, 2001. Σελ. 121-122).

Μήπως, λοιπόν, αυτά τα μεμονωμένα περιστατικά βίαιων θανάτων, αποτελούν αντίδραση των υπόλοιπων μελών μιας κοινότητας απέναντι σε κάποιον επίδοξο αυταρχικό ηγέτη ;

Σε κάθε περίπτωση, δεν επιθυμώ να αμφισβητήσω ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ικανός για πράξεις, ακραίας σε πολλές περιπτώσεις, βίας. Δεν χρειάζεται να στραφούμε στην αρχαιολογία μόνο για να δούμε ότι μπορούμε να γίνουμε πολύ βίαιοι. Η «Τελική Λύση» των Ναζί και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης-εξόντωσης του Μπέλζεκ, του Σομπιμπόρ, της Τρεμπλίνκα και του Άουσβιτς-Μπίρκεναου αρκούν για να καταδειχτεί για το τι είναι ικανός ο Homo sapiens.

Όμως και πάλι αν βγάλουμε ένα γενικό συμπέρασμα του τύπου, ο άνθρωπος είναι ένα κακό ζώο, θα κάναμε μεγάλο λάθος. Κι αυτό γιατί δεν κάνουμε το σωστό ερώτημα. Μας απορροφούν τόσο πολύ οι πράξεις βίας, που δεν μας κάνει εντύπωση το ότι στην πραγματικότητα η ειρήνη, η συνεργασία και η απουσία βίας, είναι πολύ πιο συχνές στην ζωή μας. Αν δούμε το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας, ο πόλεμος ή η ειρήνη καταλαμβάνει περισσότερα χρόνια ; Μα φυσικά η ειρήνη. Ποιοι είναι οι περισσότεροι στον κόσμο αυτή τη στιγμή, οι άνθρωποι που συνυπάρχουν ειρηνικά ή αυτοί που συμμετέχουν στον πόλεμο ; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι περισσότεροι είναι αυτοί που ζουν ειρηνικά και δεν έχουν εμπλακεί σε πόλεμο.

Για να τονίσει και να αποσαφηνίσει τα παραπάνω, ο Fuentes διατυπώνει το ακόλουθο εύστοχο ερώτημα: 

«…Ναι, ακούμε, καθημερινά στις ειδήσεις, ότι συμβαίνουν πολλές δολοφονίες και μακελειά. Πόλεμοι διεξάγονται σε πολλά μέρη του πλανήτη και περισσότεροι άντρες είναι στην φυλακή απ’ ότι γυναίκες. Αυτά κάνουν, όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι σε καθημερινή βάση ; … Αν 10 άνθρωποι δολοφονούνταν αύριο στη Νέα Υόρκη, αυτό θα δημοσιευόταν σ’ όλα τα πρωτοσέλιδα και θα το αναπαρήγαγαν όλες οι ιστοσελίδες σ’ όλο τον κόσμο. Παρ’ όλα αυτά, μεθαύριο, δεν θα δεις κάποιο πρωτοσέλιδο που να επιβεβαιώνει ότι “Σήμερα στη Νέα Υόρκη 14 εκατομμύρια άνθρωποι συμβιώνουν ειρηνικά ”- το οποίο είναι εξίσου, αν όχι πιο, σημαντικό. Κατά τον ίδιο τρόπο, είναι αλήθεια ότι σήμερα εξελίσσονται μια σειρά πολέμων στον κόσμο, αλλά μπορούν αυτοί οι πόλεμοι να εξηγηθούν ικανοποιητικά από μια ανθρώπινη τάση προς την επιθετικότητα ; Ποιο ποσοστό από τα 7 δισεκατομμύρια ανθρώπων του πλανήτη, συμμετέχουν ενεργά σ’ αυτούς τους πολέμους ; …» («Race, Monogamy and Other Lies they told you. Busting Myths about human nature». Εκδόσεις University of California press, 2012. Σελ. 118).

Ο, δε, ανθρωπολόγος, ειδικός στο θέμα των απαρχών του πολέμου, Keith Otterbein, μετά από μια διεξοδική μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η φυσική τάση του ανθρώπου είναι να ζει ειρηνικά και αρμονικά.  («How war began». Keith F. Otterbein.Εκδόσεις Texas A&M University Press, 2004. Σελ. 222-223)

Ίσως, λοιπόν, πρέπει να εστιάσουμε στο ότι το είδος μας (Homo sapiens) είναι μοναδικό ανάμεσα στα άλλα ζώα στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που δεν έχουν καμία συγγένεια μεταξύ τους συνεργάζονται στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Εξ ου και ο ακόλουθος χαρακτηρισμός που του δίνουν οι Bowles, Edwards και Roosevelt: Το Συνεργάσιμο είδος (A Cooperative Species) (S. Bowles, R. Edwards, E. Roosevelt. "Κατανοώντας τον καπιταλισμό. Ανταγωνισμός, Εντολή και Μεταβολή". Εκδόσεις Gutenberg, 2014. Σελ. 86-97).

Ο, δε, βιολόγος Martin Nowack, ορμώμενος από μια διεξοδική μελέτη της συνεργασίας από το επίπεδο των κυττάρων μέχρι τον άνθρωπο, αποκαλεί το είδος μας (Homo sapiens) Super-cooperators, δηλαδή υπερ-συνεργατικούς («SuperCooperators: Altruism, Evolution, and Why We Need Each Other to Succeed». Martin Nowack. Εκδόσεις Free Press, 2012).

Δίνουμε μεγάλη βάση στις βίαιες συμπεριφορές, γιατί αυτές μας συγκλονίζουν και μας τρομοκρατούν, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι το μοναδικό είδος που εκδηλώνει αγάπη, συμπόνια και αλτρουισμό σε πρωτόγνωρο και τεράστιο βαθμό εν συγκρίσει με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.

Απόδειξη αυτού είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα που δείχνουν ότι οι Homo Erectus, οι Homo neanderthalensis (Νεάντερταλ) και οι πρώιμοι Sapiens (το δικό μας είδος) διέπονταν από καλοσύνη και τάση προς τη βοήθεια των ασθενών, των ανήμπορων και των αδύναμων, ακόμη κι όταν αυτοί δεν είναι συγγενείς μας.

Αυτά τα ευρήματα έχουν ως εξής:

• Ο σκελετός μιας γυναίκας, η οποία άνηκε στο είδος ανθρώπου που ονομάζεται Homo erectus, βρέθηκε στην Ανατολική Αφρική και χρονολογείται στα 1,6 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτή η γυναίκα έπασχε από Υπερβιταμίνωση Α, η οποία εκδηλώθηκε σταδιακά και τελικά προκάλεσε χαμηλή οστική πυκνότητα και ανώμαλη αύξηση των οστών στην γυναίκα αυτή. Τα συμπτώματα της πάθησης ήταν κοιλιακός πόνος, ζαλάδα, ναυτία, λήθαργος, μειωμένη αντίληψη, θολή όραση και κακός συντονισμός και έλεγχος των μυών. Όπως γίνεται κατανοητό με τέτοια συμπτώματα, ειδικά εκείνη την εποχή, η άτυχη αυτή γυναίκα δεν θα μπορούσε να ζήσει μόνη της για πολύ καιρό στην Αφρικανική σαβάνα. Κι όμως αυτή έζησε αρκετά ώστε η πάθηση να είναι ορατή στον σκελετό της, κάτι που συμβαίνει μόνο στα προχωρημένα στάδια της Υπερβιταμίνωσης Α. Συνεπώς, κάποιος την τάιζε και την προστάτευε από τους θηρευτές. Με άλλα λόγια κάποιος ή κάποιοι νοιάζονταν γι’ αυτήν και την φρόντιζαν παρά το γεγονός ότι δεν προσέφερε τίποτα υλικό στην κοινότητα.
• Ένας άλλος Erectus που βρέθηκε στο Dmanisi στη Γεωργία, είχε χάσει όλα σχεδόν τα δόντια του με τα φατνία του να έχουν απορροφηθεί στη γνάθο. Επίσης θα ήταν πολύ δύσκολο να ζήσει μόνος του, αλλά είχε την φροντίδα των υπολοίπων μελών της ομάδας.
• Οι αποθανόντες, μέλη μιας ομάδας πρώιμων ανθρώπων, που βρέθηκαν στον «Λάκο των οστών» στην Atapuerca της βόρειας Ισπανίας, συμπεριελάμβαναν έναν ηλικιωμένο άντρα, ηλικίας περίπου 50 χρονών, με σοβαρή παραμόρφωση (δυσπλασία) της λεκάνης. Ο άνδρας αυτός ήταν ανίκανος να περπατήσει χωρίς κάποιο υποβοήθημα (ράβδο, μπαστούνι) και ακόμα και τότε θα περπατούσε εξαιρετικά αργά. Οπότε για μια ακόμη φορά παρατηρούμε ότι για να φτάσει στην ηλικία των 50 έπρεπε να δεχτεί την φροντίδα των υπολοίπων μελών της κοινότητας.
• Παιδί ηλικίας 5-8 χρονών, μέλος του γένους Homo (πρώιμος άνθρωπος δηλαδή) της Παλαιολιθικής εποχής, το οποίο πήρε το προσωνύμιο Benjamina από τους αρχαιολόγους, βρέθηκε ότι έπασχε από κρανιοσυνοστέωση. Στην αναπτυξιακή αυτή πάθηση, κάποια ή όλα τα οστά του κρανίου του νεογέννητου συγκολλούνται νωρίτερα από το κανονικό. Το κρανίο δεν αναπτύσσεται όπως πρέπει και εμφανίζονται δυσπλασίες στη δομή του, αλλάζοντας επίσης την κανονική ανάπτυξη του εγκεφάλου. Επιπλέον, προκαλεί αύξηση της ενδοκρανιακής πίεσης καθώς ο εγκέφαλος προσπαθεί να αναπτυχθεί. Παρ’ όλα αυτά το συγκεκριμένο παιδί έφτασε στα 5 του χρόνια, κάτι που αποδεικνύει σαφώς ότι παρά την πάθησή του δέχτηκε όλη την φροντίδα των υπόλοιπων μελών της ομάδας.
• Γυναίκα της Παλαιολιθικής, της οποίας ο σκελετός βρέθηκε στο Sale του Μαρόκο, επίσης έπασχε από Συγγενές Μυογενές Ραιβόκρανο. Παρ΄όλα αυτά έφτασε στην ενηλικίωση παρά τις δυσμορφίες της.
• Στον αρχαιολογικό χώρο Shanidar 1 στο Ιράκ, βρέθηκε ένας Νεάντερταλ ο οποίος έφερε πολλαπλά κατάγματα στο σώμα του, με το δεξί του χέρι απόλυτα ατροφικό, τον αντιβραχίονα του να έχει κοπεί πριν τον θάνατό του, με παραμορφώσεις και στα δύο του πόδια, το οποίο είχε ως συνέπεια απουσία ή επίπονη τουλάχιστον βάδιση και τέλος τύφλωση στο αριστερό του μάτι λόγω τραύματος (και πιθανόν και εγκεφαλική βλάβη). Τα περισσότερα τραύματα που προαναφέρθηκαν συνέβησαν στην εφηβική του ηλικία. Κι όμως, όλα γιατρεύτηκαν χωρίς σημάδι κάποιας μόλυνσης, ενώ ο άνδρας έφτασε 35 ετών ή ακόμα και 50 ετών. Ηλικία που τον καθιστούσε υπέργηρο για τα δεδομένων των Νεάντερταλ. Είναι, γι’ άλλη μια φορά εύκολα κατανοητό, ότι για να φτάσει σ’ αυτή την ηλικία, προφανώς και τον φρόντιζαν τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας του. Όταν πέθανε, δε, τον έθαψαν με προσοχή σ’ έναν μικρό τάφο.
• Παρόμοια ευρήματα με πληγωμένους και ευάλωτους ανθρώπους Νεάντερταλ που δέχτηκαν την στοργή της κοινότητας, βρέθηκαν στον ίδιο χώρο, στον χώρο Shanidar 3, 4, και 5.
• Στο Chapelle aux Saints στην Γαλλία, βρέθηκε ένας Νεάντερταλ, ο οποίος επιβίωσε μέχρι τα 40 του (μεγάλη ηλικία για Νεάντερταλ) παρά των συνεπειών μιας ασθένειας στα δόντια του που του κόστισε την απώλεια πολλών εξ αυτών, καθώς και την παρουσία αρθρίτιδας ή κάποιας παρεμφερούς ασθένειας των αρθρώσεων που του προκαλούσε δυσλειτουργία στο σαγόνι, την σπονδυλική του στήλη, τα ισχία και τα πόδια του.  
• Στο Bau de l’ Aubesier στη Γαλλία βρέθηκε μία παρόμοια κάτω γνάθος μ’ αυτή του Dmanisi (δες σημείο 2 παραπάνω), η οποία χρονολογείται στα 180.000 χρόνια πριν. Όπως και στον Dmanisi, τα φατνία και τα δόντια έχουν επαναπορροφηθεί στην γνάθο. Η μάσηση θα ήταν τουλάχιστον επίπονη και εξαιρετικά δύσκολη. Παρ’ όλα αυτά έμεινε ζωντανός γιατί οι άλλοι του παρείχαν μαλακή τροφή.

Όλα τα παραπάνω αφορούν είδη ανθρώπων, που πλέον έχουν εξαφανιστεί.

Τι ευρήματα υπάρχουν για το δικό μας είδος (Homo sapiens) ;

Ιδού κάποια από τα πιο ενδεικτικά:

• Στον Νεολιθικό χώρο στο Man Bac στο Βιετνάμ βρέθηκε ο σκελετός ενός άνδρα. Ο σκελετός αυτός ήταν εύθραστος και πολύ λεπτός, ανίκανος να σηκώσει το βάρος ενός ανθρώπου. Με άλλα λόγια, ο άνδρας αυτός ήταν τετραπληγικός από παιδί. Κι όμως πέθανε στα 30 του, μια φυσιολογική ηλικία για εκείνη την εποχή. Αυτό σημαίνει ότι δεχόταν συνεχή φροντίδα για να ζήσει, η οποία περιελάμβανε ειδική διατροφή, συνεχές καθάρισμα και συχνές αλλαγές στάσης σώματος για να μην υπάρξουν πληγές κατάκλισης - έλκη στο δέρμα λόγω ακινησίας.
• Στην Ανώτερη Παλαιολιθική, 11.000 χρόνια πριν, στην Ιταλία, ένα παιδί (Romito 2) γεννήθηκε με νανισμό. Παρά την πάθησή του έτρωγε ακριβώς ό,τι και οι υπόλοιποι και όταν πέθανε θάφτηκε μαζί μ’ άλλους πέντε σ’ έναν ειδικό τάφο κάτω από μια προσεκτικά ζωγραφισμένη εικόνα που απεικονίζει έναν ταύρο στην αγκαλιά μιας γυναίκας (η οποία πιθανόν ήταν η μητέρα του).
•  Στο Sunghir στη Ρωσία, βρέθηκαν δύο παιδιά (ένα αγόρι κι ένα κορίτσι), τα οποία έζησαν πριν από 24.000 χρόνια. Το κορίτσι ηλικίας 9 έως 10 ετών όταν πέθανε, είχε μια δυσμορφία στα πόδια της προκαλούμενη από μια συγγενή ασθένεια. Και τα δύο παιδάκια θάφτηκαν με μια πρωτόγνωρη ποσότητα πλούτου (δόρια από χαυλιόδοντες μαμούθ, σκαλιστούς δίσκους, τρυπημένους κυνόδοντες αλεπούς και χιλιάδες χάντρες από ελεφαντόδοντο είχαν ραφτεί στα ρούχα τους).
•  Μια ακόμη γυναίκα, πριν από 26.000 χρόνια, στη Μοραβία της Τσεχίας, θάφτηκε μαζί με δύο άνδρες και με μια τεράστια ποσότητα πλούτου, τρυπημένους κυνόδοντες, κοσμήματα από ελαφαντόδοτο και κόκκινη ώχρα. Κι αυτή η γυναίκα είχε μια συγγενή δυσπλασία με αποτέλεσμα ένα κοντό και κυρτό μηριαίο οστό. Παρ΄όλα αυτά εν ζωή απολάμβανε τα ίδια αγαθά με τους άλλους, ενώ όταν πέθανε, όπως είδαμε την τίμησαν ιδιαιτέρως.

(Όλα τα παραπάνω ευρήματα αναφέρονται στο «How compassion made us human. The evolutionary origins of tenderness, trust and morality». Penny Spikins. Εκδόσεις  Pen Sword Books, 2015. Σελ. 67-75)

Αφού παραθέσαμε αυτά τα αποκαλυπτικά αρχαιολογικά ευρήματα, ας ανακεφαλαιώσουμε:

Είδαμε ότι ο άνθρωπος, πριν ακόμα το δικό μας είδος, εμφανίζει συμπεριφορές αλτρουισμού, φροντίδας και στοργής, οι οποίες είναι πρωτόγνορες για το ζωικό βασίλειο. Ακόμα και τα πιο κοινωνικά ζώα, όπως είναι οι κοντινοί μας συγγενείς, οι χιμπατζήδες, πόρρω απέχουν από τα επίπεδα συμπόνοιας και ευσπλαχνίας που επιδεικνύουν οι άνθρωποι.

Απόδειξη αυτού είναι το ακόλουθο χαρακτηριστικό και συνάμα τραγικό παράδειγμα ενός χιμπατζή που είχε πληγεί από πολυομυελίτιδα και λόγω αυτού ήταν ανάπηρος από την μέση και κάτω, ενώ ταυτόχρονα δεν είχε κανέναν έλεγχο του εντέρου του. Οι υπόλοιποι χιμπατζήδες τον απέφευγαν και τελικά τον εξοστράκισαν, ενώ ο άτυχος χιμπατζής συνεχώς αποζητούσε την συντροφιά και ένα απλό άγγιγμα από τα μέλη της ομάδας του. («How compassion made us human. The evolutionary origins of tenderness, trust and morality». Penny Spikins. Εκδόσεις  Pen Sword Books, 2015. Σελ. 92).

Συνεπώς αυτό που με δραματικό τρόπο επικαλείται ο Pinker δια στόματος Mikeius, δηλαδή ότι «η προϊστορική εποχή ήταν βουτηγμένη στο έγκλημα, στη βία και το θάνατο» πολύ απλά δεν είναι αλήθεια. Το μόνο που χρειάζεται να δει κανείς είναι τα παραπάνω αρχαιολογικά δεδομένα για να διαπιστώσει ότι η ζωή των αρχαίων προγόνων μας κάθε άλλο παρά βουτηγμένη στο αίμα και στο έγκλημα δεν ήταν.

Homo collaborans ή Homo necans ;

Αυτό που περιγράφει ο Hobbes, δεν υπήρξε ποτέ. Ποτέ οι άνθρωποι δεν ήταν μοναχικοί. Όπως είδαμε αναλυτικά παραπάνω, η ανθρώπινη ουσία ταυτίζεται με την κοινωνική ύπαρξη, μέσα στο πλέγμα των ανθρώπινων σχέσεων. Ποτέ οι άνθρωποι δεν συμμετείχαν μόνιμα σε πολέμους όλων εναντίον όλων. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε ; Ούτε καν οι, γνωστοί ως εξόχως επιθετικοί, χιμπατζήδες δεν βρίσκονται σε μια τέτοια κατάσταση καθολικού πολέμου («Race, Monogamy and Other Lies they told you. Busting Myths about human nature». Εκδόσεις University of California press, 2012. Σελ. 125).

Σε τελική ανάλυση το μοντέλο της φυσικής κατάστασης του ανθρώπου του Hobbes αντιστοιχεί στην «κτητική κοινωνία της αγοράς» (καπιταλισμός), καθότι ήθελε να πείσει τους ανθρώπους ότι χρειάζονται έναν κυρίαρχο, βασίζοντας τον συλλογισμό του «σ’ όσα ήδη γνωρίζουν ή σ’ εκείνα που μπορεί να γνωρίσουν από την προσωπική τους εμπειρία» («Ατομικισμός και Ιδιοκτησία. Η πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes ως τον Locke». Crawford B. Macpherson. Εκδόσεις Γνώση, 1986. Σελ. 97-98, 100).

Οι άνθρωποι δεν είναι μονοδιάστατα όντα. Αντιθέτως, ως εξόχως πολύπλοκο είδος, εκφράζουν μια πληθώρα συμπεριφορών ανάλογα με τις πεποιθήσεις και τις προτιμήσεις τους, οι οποίες τελικά καθορίζονται από το περιβάλλον τους. Συνεπώς οι άνθρωποι δεν είναι εγγενώς επιθετικοί, αλλά ούτε και έμφυτα ειρηνικοί.

Όπως τονίζει και ο βιολόγος και πρωτευοντολόγος, Robert Sapolsky, «δεν έχουμε εξελιχθεί για να είμαστε «εγωιστές» ή «αλτρουιστές» ή οτιδήποτε άλλο – έχουμε εξελιχθεί για να συμπεριφερόμαστε με συγκεκριμένο τρόπο σε συγκεκριμένο περιβάλλον και συγκεκριμένες συνθήκες. Πλαίσιο, πλαίσιο, πλαίσιο.» .

Είμαστε ικανοί και για μεγάλα εγκλήματα και αποτρόπαιες πράξεις βίας, αλλά και πράξεις απίστευτης καλοσύνης και ανιδιοτελούς αγάπης.

Οπότε μην παρασυρόμαστε από τις σειρήνες όλων αυτών που, κάνοντας μια επιλεκτική και εκτός πλαισίου χρήση κάποιων στοιχείων, διατυμπανίζουν με κάθε τρόπο και από κάθε μέσο, ότι οι άνθρωποι δεν είναι τίποτα άλλο από δολοφονικοί πίθηκοι, κακά ζώα, διαβολικά είδη, ή ό,τι άλλο…

Όπως είδαμε αναλυτικά και παραπάνω, οι άνθρωποι μπορεί να είναι επιθετικοί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά αυτή τους η επιθετικότητα ούτε κατά διάνοια δεν συγκρίνεται με την ασύγκριτα συχνότερη συνεργασία τους («Race, Monogamy and Other Lies they told you. Busting Myths about human nature». Εκδόσεις University of California press, 2012. Σελ. 150).

Αν πρέπει, λοιπόν, πάσει θυσία, να εξάγουμε μια συμπεριφορά που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ιστορία και κυριαρχεί στην καθημερινότητά μας, τότε αυτή είναι η ειρηνική συνύπαρξη και η συνεργασία με άλλους ανθρώπους (οι οποίοι κατά κανόνα μας είναι άγνωστοι), κι όχι η βία.

Κι αυτή η δυνατότητά μας να ανεχόμαστε και να συνεργαζόμαστε με ξένους (συμπεριφορά σχεδόν ανήκουστη αν μιλάγαμε για πιθήκους), προήλθε από την ικανότητά μας προς μια αμοιβαία κατανόηση. Την ικανότητά μας δηλαδή να φανταζόμαστε την οπτική του άλλου και να μπαίνουμε νοητικά στη θέση του. Αυτή η ικανότητα προέκυψε εξελικτικά από την αλλογονεϊκότητα, δηλαδή την συνεργατική ανατροφή ενός παιδιού στις ανθρώπινες κοινωνίες. 

Σε αντίθεση με τους πιθήκους, όπου η μητέρα όχι μόνο επωμίζεται κατ’ αποκλειστικότητα την ανατροφή του παιδιού της, αλλά δεν αφήνει κανέναν άλλον να πλησιάσει κοντά της την περίοδο εκείνη, οι άνθρωποι και μια οικογένεια μαϊμούδων, οι Callitrichidae, είναι τα μόνα πρωτεύοντα που επιτρέπουν σ’ άλλους να συμμετάσχουν στην ανατροφή και το τάισμα των παιδιών. Αυτή η συμμετοχή κι άλλων στο μεγάλωμα των παιδιών, ανάγκασε τα τελευταία, εξελικτικά με την πάροδο των χρόνων, να αρχίσουν να δίνουν σημασία στις συμπεριφορές και τις σκέψεις κι άλλων, πέραν της μητέρας τους, μελών της ομάδας. 

Κι αυτή η «πείνα για στοργή», σύμφωνα με την ορολογία του Goldschmidt, είναι η «γέφυρα» που ενώνει τις βιολογικές ανάγκες με το κοινωνικό περιβάλλον. Αυτή η πρωταρχική βιολογική ανάγκη του παιδιού για στοργή είναι η απαρχή της ανάγκης του ανήκειν σε μια κοινότητα και του ανθρώπινου «γίγνεσθαι» («The bridge to humanity. How affect hunger trumps the Selfish gene».  Walter Goldschmidt. Εκδόσεις Oxford University Press, 2006. Σελ. 136-138).

Το αποτέλεσμα ήταν, τόσο τα παιδιά των ανθρώπων, όσο και τα μικρά των Callitrichidae, να έχουν αναπτύξει μια ιδιαίτερη ικανότητα να αναγνωρίζουν τις σκέψεις και να νιώθουν τα συναισθήματα των άλλων, κάτι που γέννησε τον αλτρουισμό, την ενσυναίσθηση και τελικά την έντονη τάση μας προς την συνεργασία («Mothers and Others. The Evolutionary Origins of Mutual Understanding». Sarah Blaffer Hrdy. Σελ. 92-99).

Όπως θα έγινε κατανοητό, δεδομένης της απουσίας της αλλογονεϊκότητας, αυτή η ικανότητα είναι περιορισμένη στους πιο κοντινούς εξελικτικά συγγενείς μας, τους πιθήκους, οι οποίοι όταν συμμετέχουν σε μια συλλογική ενέργεια, το κάνουν ως ένα σύνολο «εγώ», χωρίς ποτέ να υπολογίζουν τα συναισθήματα του/των άλλου/άλλων. Σε αντίθεση με τους μεγάλους πιθήκους, οι άνθρωποι ακόμα και στην νηπιακή ηλικία των 2 και 3 ετών, επιδεικνύουν μια έντονη τάση συνεργασίας για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού. Η συνεργασία αυτή, ακριβώς επειδή ο άνθρωπος μπορεί νοητικά να μπει στη θέση του άλλου και να δει τα πράγματα από την δική του οπτική, παίρνει τη μορφή ενός «εμείς» - σε αντίθεση με το σύνολο των πολλών «εγώ» στους πιθήκους («Becoming Human». Michael Tomasello. Εκδόσεις The Belknap Press of Harvard University Press, 2019. Σελ. 196-200, 219-222).

Μετά από όλα τα παραπάνω, ποιος ειλικρινά μπορεί να αποκαλέσει τον σύγχρονο άνθρωπο δολοφονικό πίθηκο και έμφυτα κακό ζώο ; Μόνο ιδεολογικά αποστεωμένα άτομα και άνθρωποι με σαφέστατη ατζέντα προπαγάνδας, μπορούν να συνεχίσουν να αναπαράγουν αυτές τις χρεοκοπημένες θεωρίες.

«Η αγνή και ακατέργαστη ανθρώπινη φύση» και άλλοι μύθοι που μας ταλαιπωρούν…

Θυμίζω τι είπε ο Pinker δια στόματος Mikeius: 

“…Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα έχει τεράστια σημασία, γιατί η ζωή των πρωτόγονων είναι ό,τι πιο κοντινό έχουμε σαν δείγμα από τον άνθρωπο στη φυσική του κατάσταση. Αν βρούμε τι ηθικές αξίες  είχαν αυτοί οι άνθρωποι, τότε αυτόματα ανοίγουμε ένα παράθυρο για την αγνή, ακατέργαστη ανθρώπινη φύση. Ακόμα και σήμερα μ’ όλον αυτόν τον πολιτισμό που μας περιβάλλει, θέλουμε να ξέρουμε αν κατά βάθος είμαστε καλό ή κακό ζώο.»

Είναι οι σύγχρονοι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες ένα παράθυρο στον χρόνο για να δούμε την Παλαιολιθική εποχή ;

Για να εξετάσουμε το πώς ακριβώς ζούσαν οι άνθρωποι στην παλαιολιθική εποχή, υπάρχουν δύο προσεγγίσεις. Η πρώτη είναι αυτή που ήδη αναφέραμε, κι η οποία βασίζεται στην αρχαιολογία.

Η δεύτερη, η οποία κυριαρχούσε στην επιστημονική κοινότητα για κάμποσες δεκαετίες, κι ακόμα έχει ισχυρή παρουσία, προβλέπει την μελέτη των σύγχρονων κυνηγών-συλλεκτών και την χρήση αυτών των κοινωνιών ως μοντέλων για το πώς ήταν η ζωή μας στο παρελθόν (Παλαιολιθική και Μεσολιθική). Βασίζεται στην υπόθεση ότι μέχρι και την ανακάλυψη ή καλύτερα την υιοθέτηση της γεωργίας οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές κοινότητες, κυνηγούσαν και συνέλεγαν τροφή για να ζήσουν και δεν είχαν σταθερές κατοικίες. Συνεπώς οι επιβιώσασες μέχρι σήμερα κοινωνίες κυνηγών – τροφοσυλλεκτών αποτελούν ένα παράθυρο προς το παρελθόν ή τουλάχιστον είναι ό,τι καλύτερο έχουμε για να φανταστούμε την ζωή στην Παλαιολιθική.

Αυτή η μέθοδος, έχει πια εγκαταλειφθεί από μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας κι αυτό γιατί βασίζεται σε σαθρές υποθέσεις, ενώ ταυτόχρονα αγνοεί κάποια πολύ κομβικά ζητήματα.

Καταρχάς οι σύγχρονοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες πιθανότατα είναι απόγονοι των λαών που εκδιώχτηκαν από τις κοινωνίες που υιοθέτησαν την γεωργία και πολύ αργότερα τα κράτη, δηλαδή τους προγόνους των σύγχρονων κρατών (των δικών μας δηλαδή προγόνων) και αναγκάστηκαν να ζουν μέχρι και σήμερα σε φτωχά οικοσυστήματα («The bridge to humanity. How affect hunger trumps the Selfish gene».  Walter Goldschmidt. Εκδόσεις Oxford University Press, 2006. Σελ. 105).

Οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής, παρότι κι αυτοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, ζούσαν σε πλούσια περιβάλλοντα. Κι αυτό έχει τεράστια σημασία όταν μιλάμε για μελέτη συμπεριφοράς. Ακόμη κι ένα μικρό παιδί ξέρει ότι αλλιώς συμπεριφέρεται μια ομάδα ανθρώπων υπό καθεστώς πείνας και μόνιμης ανασφάλειας για την εύρεση τροφής κι αλλιώς μια ομάδα σε περιβάλλον αφθονίας αγαθών.

Έπειτα πρέπει να τονιστεί το εξής: Οι σύγχρονοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν είναι ζωντανά απολιθώματα της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής εποχής. Αντιθέτως είναι σύγχρονοι άνθρωποι, όπως εγώ και εσείς, οι οποίοι έχουν έρθει σε επαφή, έχουν επηρεαστεί και τελικά έχουν περιθωριοποιηθεί από τα σύγχρονα κράτη, δηλαδή από τους απογόνους των κοινωνιών που υιοθέτησαν την γεωργία, εγκαθίδρυσαν πρώτες τα συγκεντρωτικά κράτη και τις οργανωμένες θρησκείες. Οι σύγχρονοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες αλληλεπιδρούν με τα σύγχρονα κράτη, μέσω εμπορίου, γάμων, σχέσεων εργασίας, δικαστηρίων, επιτάξεων και στρατολόγησης («The lifeways of Hunter Gatherers. The foraging spectrum.» Robert Kelly. Εκδόσεις Cambridge, 2013. Σελ. 16). 

Δεν είναι απομονωμένες κοινότητες που ζουν στην εποχή του λίθου, αλλά περιθωριοποιημένες κοινωνίες που ζουν στον κόσμο των πολυεθνικών εταιρειών, του παγκόσμιου εμπορίου και χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Εξελίσσονται κι αυτοί όπως κι οι δικές μας  κοινωνίες, με τη διαφορά ότι επιλέγουν για διάφορους λόγους να ακολουθήσουν έναν άλλο τρόπο ζωής. Είναι δύσκολο να δώσουμε έναν γενικό ορισμό του ποιος είναι αυτός ο τρόπος ζωής, καθότι είναι δύσκολο να ορίσουμε την ίδια την κοινωνία των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών.

Σύμφωνοι. Είναι, όπως είπε ο Clastres, κοινωνίες χωρίς κράτος, ή σωστότερα, κοινωνίες ενάντια στο κράτος.  («Η κοινωνία ενάντια στο κράτος». Pierre Clastres. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ. 198-229).

Αλλά οι ομοιότητες μεταξύ των κοινωνιών αυτών τελειώνουν εδώ. Μετά την, κοινή μεταξύ τους, απουσία ενός κράτους, ο ορισμός τους γίνεται σχεδόν αδύνατος. Άλλοτε οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες ορίζονται οικονομικά, ως αυτοί που δεν έχουν εξημερώσει άγρια φυτά και ζώα, αλλά βασίζονται στο κυνήγι και την τροφοσυλλογή. Άλλοτε ορίζονται κοινωνικά, ως «τροφοσυλλεκτικές ομάδες» (bands), δηλαδή μικρές κοινωνίες (περίπου 25 ατόμων), στις οποίες η λήψη αποφάσεων είναι εξισωτική και η ιδιότητα μέλους σ’ αυτές είναι ευέλικτη και χαλαρή. Κάποιες εξ αυτών των κοινωνιών, είναι επεκτατικές, άλλες όχι. Σε κάποιες είναι σημαντικό το κυνήγι και σ’ άλλες είναι κρίσιμης σημασίας η τροφοσυλλογή. Η κάθε μία έχει διαφορετικό (και πολλές φορές πολύπλοκο) σύστημα συγγένειας. Κάποιες είναι όντως σχετικά εξισωτικές, ενώ άλλες έχουν σαφέστατη κοινωνική ιεραρχία και διαστρωμάτωση. Τέλος υπάρχει έντονη διακύμαση μεταξύ αυτών αναφορικά με τα ποσοστά γεννήσεων. («The lifeways of Hunter Gatherers. The foraging spectrum. » Robert Kelly. Εκδόσεις Cambridge, 2013. Σελ. 1-2. Επίσης το «The bridge to humanity. How affect hunger trumps the Selfish gene». Εκδόσεις Oxford University Press, 2006. Σελ. 106-107. Καθώς και το «Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι. Οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών». Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2007. Σελ. 302-303.)

Ποια, λοιπόν, είναι η πραγματική κοινωνία των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών ; Κι αν δεν υπάρχει κάποια αντιπροσωπευτική τέτοια κοινωνία, πώς μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα με καθολική ισχύ, όπως αυτά που απαιτούνται για να αποφανθούμε για κάτι τέτοιο όπως η «ανθρώπινη φύση».

Εκτός κι αν πιστεύουμε, όπως ο Hobbes, ότι δεν υπήρχαν κοινωνίες πριν από την εμφάνιση του κράτους. Συνεπώς το κράτος από μόνο του αποτελεί κριτήριο για έναν επαρκή ορισμό των κοινωνιών αυτών. Με άλλα λόγια υπάρχουν ομάδες ανθρώπων χωρίς κράτος στις οποίες μπορούμε να δούμε την πραγματική φύση των ανθρώπων και κρατικές κοινωνίες στις οποίες ο πολιτισμός δεν επιτρέπει στην φύση μας να εκδηλωθεί στην πραγματική της (άγρια και κτηνώδη) μορφή. Αυτή ήταν η άποψη του Φρόυντ. («Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΗΓΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ». FREUD SIGMUND. Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ, 2011).

Η κοινωνία, ο πολιτισμός και η ανθρώπινη φύση

Κι στο σημείo αυτό επανερχόμαστε στις απόψεις των Hobbes και Rousseau.

O Ρουσσώ, όπως κι ο Hobbes, θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος στην "Φυσική Κατάσταση" ("State of Nature") «στερείται εντελώς τα φώτα της διάνοιας». Είναι απλός, με επιθυμίες που δεν ξεπερνούν τα ένστικτά του, που για τον Ρουσσώ είναι η τροφή, το ζευγάρωμα και η ανάπαυση, ενώ για τον Hobbes είναι επιπλέον η κτηνωδία και η δολοφονική βία. 

Έλεγε ο Ρουσσώ:

"…Και ο άγριος αφού στερείται εντελώς τα φώτα της διάνοιας, δεν αισθάνεται παρά μόνο τα πάθη αυτού του τελευταίου είδους. Οι επιθυμίες του δεν ξεπερνούν τις φυσικές του ανάγκες. Τα μόνα αγαθά που γνωρίζει στον κόσμο είναι η τροφή, το ζευγάρωμα και η ανάπαυση." («Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους».  Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2010. Σελίδα 89)

Συνεπώς οι άνθρωποι, τόσο για τον Ρουσσώ όσο και για τον Hobbes, πριν το κράτος, δεν σχημάτιζαν κοινωνίες. Ο Hobbes από αυτή την παραδοχή κατέληξε στο διάσημο συμπέρασμά του ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να σχηματίσει κοινωνία, αν δεν υπάρξει "μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους".

Γι’ άλλη μια φορά, έκαναν λάθος και οι δύο μεγάλοι φιλόσοφοι.

Οι χωρίς κράτος ομάδες ανθρώπων (αυτό που οι Rousseau και Hobbes αποκαλούν φυσική κατάσταση του ανθρώπου), αποτελούν όχι μόνο κοινωνίες, αλλά και πολύ σύνθετες κουλτούρες (ενδεικτικά για μια κλασική ανάλυση δείτε το «Η κοινωνία ενάντια στο κράτος». Pierre Clastres. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1992.).

Όπως, έχει πει και ο μεγάλος αναπτυξιακός ψυχολόγος, Michael Tomasello, «όπως τα ψάρια γεννιούνται περιμένοντας νερό, έτσι κι οι άνθρωποι γεννιούνται περιμένοντας κουλτούρα». («A Natural History of Human Thinking». Michael Tomasello. Εκδόσεις Harvard University Press, 2018). Με τον όρο κουλτούρα, οι ανθρωπολόγοι κυρίως αναφέρονται στο σύνολο των κοινωνικών κανόνων (social norms), των μοτίβων, των συμπεριφορών και στις ιστορικά προσδιορισμένες ιδέες μαζί με τις συνδεδεμένες σ’ αυτές αξίες που μεταδίδονται, μεταξύ των ανθρώπων και από γενιά σε γενιά, μέσω συμβόλων («Why we believe». Agustin Fuentes. Εκδόσεις Templeton Press, 2019. Σελ.81). Με πιο απλά λόγια, η κουλτούρα είναι ο πολιτισμός.

Τα πιο συγγενικά, γενεαλογικά, είδη με τον άνθρωπο είναι οι χιμπατζήδες (Pan troglodytes) και οι μπονόμπο (Pan paniscus). Είναι κοινός τόπος και αδιαμφισβήτητο γεγονός (όχι μόνο μεταξύ των πρωτευοντολόγων) ότι αυτά τα είδη είναι έντονα κοινωνικά. Και όντας κοινωνικά έχουν κι αυτά ένα σύστημα κουλτούρας και πολιτισμού (παρότι εντελώς διαφορετικό από του σύγχρονου ανθρώπου) («Why we believe». Agustin Fuentes. Εκδόσεις Templeton Press, 2019. Σελ. 83-89).

Πολλοί μάλιστα πρωτευοντολόγοι αποδίδουν πολλά από τα σημερινά γνωρίσματα του ανθρώπου (όπως η βία, ο πόλεμος και οι ιεραρχικές δομές) στην κοινή καταγωγή μας μ’ αυτούς τους πιθήκους (Βλέπε ενδεικτικά το «Παιχνίδια που παίζουν τα πρωτεύοντα. η βιολογική εξέλιξη και η οικονομική υπόσταση των ανθρωπίνων σχέσεων - υπό το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων (κυρίως)». DARIO MAESTRIPIERI. Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2013. Επίσης το «Demonic Males: Apes and the Origins of Human Violence». Dale Peterson and Richard Wrangham. Εκδόσεις Mariner Books, 1997). 

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι οι πρόγονοι του ανθρώπου (δηλαδή οι Sahelanthropus tchadensis, Ardipithecus ramidus, κοκ), όταν κατέβηκαν από τα δέντρα (πριν από 4,2 εκατομμύρια χρόνια), κυρίως λόγω της υποχώρησης των πάγων, είχαν ήδη έντονα κοινωνικά χαρακτηριστικά. Ζούσαν ήδη μέσα σε κοινωνίες, όπως ζούν οι πίθηκοι.

Η ανάγκη τους να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον, το οποίο πλέον δεν τους έδινε την δυνατότητα να καταφύγουν στα κλαδιά των δέντρων για να προστατευτούν από τους θηρευτές (κυρίως λεοπαρδάλεις και μεγάλοι, εξαφανισμένοι πια, αετοί) ενδυνάμωσε τις κοινωνικές τους ικανότητες και το αίσθημα συνεργασίας. Αυτή η νέα περιβαλλοντική πίεση σταδιακά μετέτρεψε τους ανθρώπους στα πιο συνεργατικά είδη στον πλανήτη, γιγάντωσε τον εγκέφαλο τους και φυσικά γέννησε την γλώσσα, ως τρόπο μετάδοσης πολύπλοκων ιδεών στο εσωτερικό της ομάδας («Man the hunted. Primates, Predators, and Human Evolution». Donna Hart and Robert Sussman. Εκδόσεις Westview, 2005.)

O άνθρωπος, λοιπόν, όχι απλά δεν μπορεί να ζήσει εκτός κοινωνίας, αλλά αντιθέτως η ίδια η έννοια του ανθρώπου ταυτίζεται με την κοινωνία. Δεν μαθαίνεις απλά να είσαι άνθρωπος εντός της κοινωνίας. Δεν νοείται άνθρωπος χωρίς κοινωνία. Η ίδια η κοινωνία είναι η φύση του ανθρώπου, όπως ακριβώς το νερό είναι στην φύση του ψαριού.

Κατά την κύηση, επηρεαζόμαστε από το περιβάλλον της μητέρας η οποία ήδη ζει μέσα σε μια κοινωνία. Γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε και διαμορφώνουμε τον χαρακτήρα μας ανάμεσα σε ανθρώπους και σ’ ένα σύνολο κανόνων, ιδεών και αξιών που υπήρχαν πριν από εμάς. Όλες αυτές οι προσλαμβάνουσες που συλλογικά ονομάζουμε κουλτούρα ή πολιτισμό, μας διαμορφώνουν και ανατομικά στο επίπεδο του εγκεφάλου. Οι νευροανθρωπολόγοι Lende και Downey αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι η «κουλτούρα γίνεται ανατομία» («The Encultured Brain: An Introduction to Neuroanthropology». Daniel H. Lende and Greg Downey. Εκδόσεις MIT Press, 2015).

Όπως αναφέρει ο ανθρωπολόγος, Tim Ingold, το δίλημμα «φύση» ή «ανατροφή» (Nature or nurture) είναι πλασματικό. Αυτό που τελικά διαθέτει ο άνθρωπος είναι ένα αναπτυξιακό σύστημα, στο οποίο δεν μπορείς να διαχωρίσεις το βιολογικό από το πολιτισμικό. Ο «οργανισμός συν το περιβάλλον» αποτελεί μια αδιαίρετη ενότητα. Είναι το ένα και το αυτό («Η αντίληψη του περιβάλλοντος. Δοκίμια για τη διαβίωση, την κατόίκηση και τις δεξιότητες». Tim Ingold. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2016. Σελ. 23-42.)

Ή όπως πιο γλαφυρά αναφέρει ο βιολογικός ανθρωπολόγος Agustin Fuentes, η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι naturenurtural (ένωση σε μία των λέξεων nature, δηλαδή φύση, και nurture, δηλαδή ανατροφή, περιβάλλον) («Race, Monogamy and Other Lies they told you. Busting Myths about human nature». Εκδόσεις University of California press, 2012. Σελ. 16.)

Συνεπώς η κοινωνία και άρα ο πολιτισμός που την συνοδεύει προηγήθηκαν των ανθρώπων και φυσικά του σύγχρονου ανθρώπινου είδους (Homo sapiens), όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Sahlins εδώ και δεκαετίες. («Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης». Marshall Sahlins. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2010. Σελ. 129-138)

Μετά από την ανάγνωση όλων αυτών των εμπειρικών δεδομένων, ποιος ειλικρινά μπορεί να ισχυριστεί ότι υπάρχει ανθρώπινη φύση ξέχωρα από τον πολιτισμό και την κοινωνία ; Ποιος άραγε μπορεί να αναζητήσει κάποια «αγνή και ακατέργαστη» ανθρώπινη φύση μεταξύ των σύγχρονων κυνηγών - τροφοσυλλεκτών ;

Ο αχυράνθρωπος της αναρχίας και ο επίγειος παράδεισος…

Θυμίζω τι είπε ο Mikeius: 

«Από την αυγή της ανθρωπότητας και μέχρι περίπου το 3000 π.Χ., πριν δηλαδή εγκατασταθούμε σε πόλεις, πριν τις πρώτες αυτοκρατορίες και τα πρώτα βασίλεια, οι άνθρωποι ζούσαν σε μια κατάσταση κολεκτιβιστικής αναρχίας.» 

 Απάντηση: Ο Mikeius στο σημείο αυτό χρησιμοποιεί την ορολογία του Pinker για να περιγράψει τις κοινωνίες των ανθρώπων μέχρι και 5000 χρόνια πριν, κατά την οποία δεν υπήρχαν ακόμα κράτη και «κεντρική κυβέρνηση».

Η αναρχία, βέβαια, ετυμολογικά, σημαίνει ανυπαρξία αρχής και εξουσίας. Κι όπως είναι εύκολα κατανοητό, η αρχή ή η εξουσία δεν εξαντλείται και δεν περιορίζεται μόνο στην έννοια του κράτους. Συνεπώς ακόμα και σε μια "τροφοσυλλεκτική ομάδα" (band) (κοινωνία περίπου 25 ατόμων), οι ενήλικοι ασκούν συλλογική κυριαρχία, και κατισχύουν αν χρειαστεί, απέναντι σε άτομα που αποκλίνουν από την κοινή απόφαση ( «Hierarchy in the Forest. The evolution of egalitarian behavior». Christopher Boehm. Εκδόσεις Harvard University Press, 2001. Σελ.87).

Ακριβώς, λοιπόν, επειδή η αναρχία, στο επίπεδο της ιδεολογίας τουλάχιστον, συνεπάγεται την απουσία κάθε αρχής και εξουσίας, ως πολιτικό και φιλοσοφικό ρεύμα, έχει ταυτιστεί με την απουσία ιεραρχίας και με τον εξισωτισμό.

Συνεπώς αυτό που πραγματικά θέλει να πει ο Pinker (και ο οπάδος του Mikeius) είναι ότι οι άνθρωποι ζούσαμε σε εξισωτικές κοινωνίες για περίπου 195.000 χρόνια (πάνω από το 95% της ιστορίας μας), ενώ μόνο τα τελευταία 5000 χρόνια (3000 π.Χ.) ζούμε σε ιεραρχικές κοινωνίες κάτω από το καθεστώς κάποιας κεντρικής αρχής, είτε είναι ένας αρχηγός με μεγάλη εξουσία, ένα βασίλειο, ένα κράτος, κοκ. 

Κατά συνέπεια, ο Pinker (γιατί περί αυτού πρόκειται καθότι ο Mikeius είναι απλά φερέφωνο των απόψεων του τελευταίου), χρησιμοποιεί αυτή την ορολογία για να συνδέσει την έννοια της αναρχίας και πιο συγκεκριμένα την έννοια της ισότητας με την διαρκή και εγκληματική βία, τους αέναους και γενικευμένους πολέμους και το καθημερινό αιματοκύλισμα.    

Αυτή η τακτική είναι πασίγνωστη. Φτιάχνεις έναν «αχυράνθρωπο» (straw man) και μετά του επιτίθεσαι για να καταλήξεις σε ένα προειλημμένο συμπέρασμα. Με άλλα λόγια, δημιουργείς κάτι που δεν υπάρχει, του αποδίδεις τις ιδιότητες και το όνομα αυτού που θέλεις να απαξιώσεις, και έπειτα όταν το αποδομήσεις ή το δαιμονοποιήσεις, προχωράς στην κατάρριψη αυτού που εξ’ αρχής ήθελες να απορρίψεις. Είναι η πιο προσφιλής τακτική για ανθρώπους σαν τον Pinker, που έχουν ξεκάθαρη ατζέντα προώθησης συγκεκριμένων αξιών κάτω από το προκάλυμμα της επιστημονικής έρευνας.

Είδαμε αναλυτικά παραπάνω ότι η κατηγορία της ανεξέλεγκτης βίας και των συνεχών πολέμων που επιρρίπτει ο Pinker, ως νέος Hobbes, στους προϊστορικούς πληθυσμούς, όχι απλά δεν ευσταθεί, είναι απόλυτα παράλογη.

Ο Pinker, όπως ακριβώς ο Hobbes πριν απ’ αυτόν, ξεκινάει με υποθέσεις που είναι κοινός τόπος στην ακαδημία. Μιλώ φυσικά για την διαδεδομένη άποψη που θέλει τους ανθρώπους να ζουν σε εξισωτικές κοινωνίες μέχρι και την εμφάνιση των πρώτων βασιλείων και κρατών. Αυτή η θέση είναι, γι’ άλλη μια φορά, λανθασμένη και θα εξηγήσω παρακάτω το γιατί. 

Από πού, όμως, ξεκίνησε αυτός ο μύθος της εξισωτικής προϊστορίας μας ;

Ο Ρουσσώ στο κλασικό του έργο «Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους» είχε περιγράψει τον άνθρωπο στη «φυσική κατάσταση» (State of Nature) ως ανεξάρτητο και λάτρη της ελευθερίας. 

Για τον Ρουσσώ 

 «η ανισότητα είναι μόλις αισθητή στη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, και … η επίδρασή της εκεί είναι σχεδόν ανύπαρκτη» («Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους». Σελ. 111. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2010).

Βεβαίως ο Ρουσσώ δεν έκανε - και δεν θα μπορούσε στην εποχή του να κάνει - εθνολογική έρευνα.

Ιδού τι έγραφε ο ίδιος:

"Δεν πρέπει να εκλαμβάνουμε τις έρευνες που θα κάνουμε πάνω σ’ αυτό το θέμα ως ιστορικές αλήθειες, αλλά μόνο ως υποθετικούς συλλογισμούς και πιθανά ενδεχόμενα…"(«Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους».  Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2010. Σελ. 77)

Μάλιστα, όπως, είδαμε και παραπάνω κατέκρινε εντόνως την ανθρωπολογία των ιεραποστόλων καθώς και τους φιλοσόφους, οι οποίοι εξήγαν ανθρωπολογικά συμπεράσματα χωρίς να κάνουν εθνολογική έρευνα. («The Myth of the Noble Savage». Ter Ellingson. Εκδόσεις University of California Press, 2001. Σελ. 80-92).

Οι ανθρωπολόγοι όντως εμπνεύστηκαν από τις υποθέσεις του Rousseau. Κι αυτό γιατί τις τελευταίες δεκαετίες απέκτησαν μεγάλη δημοφιλία και κυριάρχησαν στις μελέτες των ανθρωπολόγων όλοι εκείνοι οι σύγχρονοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες που διαθέτουν μια - εκ πρώτης όψεως - έντονα εξισωτική κοινωνική οργάνωση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι !Kung της ερήμου Καλαχάρι, οι Χάτζα της κεντρικής και βόρειας Τανζανίας, οι Piaroa που ζουν κοντά στον ποταμό Ορινόκο στη σημερινή Βενεζουέλα, οι Tiv στη Νιγηρία και οι Tupi και Guarani στην Νότια Αμερική. Αυτοί αποτέλεσαν και το «αρχέτυπο»  της κυνηγετικής-τροφοσυλλεκτικής κοινωνίας.

Κάνοντας, λοιπόν, το διπλό λάθος του να θεωρούν αυτές τις κοινωνίες ως ζωντανά απολιθώματα της Παλαιολιθικής (δες παραπάνω για την αποδόμηση αυτού του μύθου) και ταυτόχρονα να τις θεωρούν απόλυτα εξισωτικές, προέκυψε και ο μύθος (που αναπαράγει ο Pinker και ο εγχώριος προπαγανδιστής του Mikeius) του ότι οι άνθρωποι έζησαν το 95% της ιστορίας τους «σε μια κατάσταση κολεκτιβιστικής αναρχίας.»

Δυστυχώς για τις ελπίδες όλων αυτών (εμού συμπεριλαμβανομένου) που πίστευαν ότι κάποτε υπήρχε ένας επίγειος παράδεισος, η πραγματικότητα είναι ότι μια απόλυτα εξισωτική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ. Και δεν μιλώ μόνο για την ανισότητα των βιολογικών δυνατοτήτων εκφρασμένη σε διαφορά μυϊκής δύναμης και αντοχής, αντοχή έναντι ασθενειών, ομορφιά, κοκ.

Η ανισότητα βάσει της ηλικίας και του φύλου

Μιλώ για την ανισότητα που πηγάζει κυρίως από την ηλικία και το φύλο.

 Όπως εξήγησα αναλυτικά παραπάνω, δεν υπάρχει κάποια αντιπροσωπευτική κοινωνία κυνηγών-συλλεκτών. Οι κοινωνίες αυτές διέπονται από έντονη ποικιλότητα. Καμία δεν είναι ίδια με την άλλη.

Για παράδειγμα από την μία μεριά έχουμε τους σχετικά εξισωτικούς !Kung (Ju/'hoansi) της ερήμου Καλαχάρι και από την άλλη την καθαρά ιεραρχική κοινωνία των Αβορίγινων της Αυστραλίας. Οι Αβορίγινες αφενός δεν πίστευαν στην ισότητα μεταξύ των φύλων (στην συνείδησή τους οι γυναίκες παραμένουν  χυδαίες σ’ όλη τη ζωή τους) και αφετέρου διέθεταν τον θεσμό των mari-kutatra, σύμφωνα με τον οποίο ο "επιχειρηματίας" με τα περισσότερα πολύτιμα αντικείμενα (που είχαν αποκτηθεί από την πιο μακρινή απόσταση) αποκτούσε κύρος και πιθανόν μεγαλύτερη επιρροή από τους υπολοίπους (Kent Flannery και Joyce Marcus. «The creation of inequality. How Our Prehistoric Ancestors Set the Stage for Monarchy, Slavery, and Empire». Εκδόσεις Harvard University Press, 2014. Σελ 50-55).

Για ποιο λόγο, λοιπόν, να θεωρήσουμε τους !Kung ως μοντέλο του προϊστορικού τρόπου ζωής μας κι όχι του Αβορίγινες ;

Βέβαια ακόμα και στις σχετικά εξισωτικές κοινωνίες των σύγχρονων κυνηγών-συλλεκτών που προανέφερα οι άνδρες εξακολουθούν να κατισχύουν έναντι των γυναικών και οι γηραιότεροι έναντι των νεότερων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εξισωτική κοινωνία των Enga στα υψίπεδα της Παπούα Νέα Γουινέας. Στην κοινωνία αυτή, πριν την εισαγωγή (και την καλλιέργεια) της γλυκοπατάτας, επικρατούσε ένα σύνολο κοινωνικών θεσμών που επήγαγαν τον εξισωτισμό. Παρά τον σχετικό της εξισωτισμό, η κοινωνία αυτή διεπόταν από μια ιεραρχία βάσει του φύλου. Οι γυναίκες θεωρούνταν κατώτερες από τους άντρες, κάτι που τις προστάτευε (μαζί με τα παιδιά τους και τα υπάρχοντά τους) σε περίπτωση πολεμικής σύρραξης («Τhe Vines of Complexity. Egalitarian Structures and the Institutionalization of Inequality among the Enga». Polly Wiessner. Current Anthropology, Volume 43, Number 2, April 2002. Σελ. 239-240).

Ακόμα και στην έντονα εξισωτική κοινωνία των !Kung (Ju/'hoansi), οι γυναίκες δεν είναι απόλυτα ισότιμες με τους άνδρες. Οι Ju/’hoan άντρες καταλαμβάνουν τα 2/3 του χρόνου των ομιλιών που γίνονται στις δημόσιες συναντήσεις και λειτουργούν ως εκπρόσωποι της ομάδας (σε συναντήσεις μ’ άλλες κοινότητες) πολύ συχνότερα από τις γυναίκες. Στις εσωτερικές συγκρούσεις, οι γυναίκες είναι πολύ συχνότερα τα θύματα απ’ ότι οι άνδρες. Επιπλέον, οι γυναίκες για να εξασφαλίσουν ισοτιμία με τον σύντροφό τους, πρέπει να το απαιτήσουν επίμονα. Δεν είναι κάτι που τους δίνεται εύκολα κοινωνικά («The lifeways of Hunter Gatherers. The foraging spectrum. » Robert Kelly. Εκδόσεις Cambridge, 2013. Σελ. 246).

Σε τελική ανάλυση κάθε φορά που οι ανισότητες μεγαλώνουν, τότε ξεπροβάλλουν μορφές κυριαρχίας που αντλούν απ' αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά (ηλικία, φύλο) ( «Αποσπάσματα μια Αναρχικής Ανθρωπολογίας». David Graeber. Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, 2007. Σελ. 33)

"Ακέφαλες κοινότητες" ή "Κοσμικές πολιτείες" ;

Επιπλέον η συντριπτική πλειονότητα των κοινωνιών που θεωρούνταν "εξισωτικές" ή "ακέφαλες" από τους ανθρωπολόγους, είναι, όπως επεσήμανε με συγκλονιστικό τρόπο ο Marshall Sahlins, «κοσμικές πολιτείες» («cosmic polities»).

Στις κοινωνίες αυτές δεν υπάρχει σαφές όριο μεταξύ από τη μία του εγκόσμιου και από την άλλη του πνευματικού ή υπερβατικού κόσμου. Αυτό το όριο υπήρχε μόνο στο μυαλό των εθνογράφων και ποτέ σ’ αυτό των μελών της εκάστοτε κοινότητας. Στην συνείδηση των ανθρώπων που συναποτελούν αυτές τις κοινωνίες, οι θεότητες (συχνά της γης και του αέρα), οι πρόγονοι, οι αρχηγοί του είδους ως μυθικά πρόσωπα του παρελθόντος - όλοι αυτοί που ο Sahlins αποκαλεί "μετα-ανθρώπους" ("metapersons") - είναι απολύτως υπαρκτοί και διαφεντεύουν τις κοινωνίες τους. Στη σκέψη των ανθρώπων αυτών, ο κόσμος στον οποίο ζουν και γνωρίζουν είναι απλά μέρος ενός μεγαλύτερου κόσμου

Όπως αναφέρει ο Sahlins:

«Υπάρχουν βασιλικά όντα στον ουρανό, εκεί όπου δεν υπάρχουν αρχηγοί στην γη.» (Marshall Sahlins. «THE ORIGINAL POLITICAL SOCIETY» στον τόμο που συνέγραψε με τον David Graeber με τίτλο «ON KINGS». Σελ. 23-64). 

Ή για να το πούμε με όρους που χρησιμοποιούν κυρίως οι πρωτευοντολόγοι για να περιγράψουν τις ιεραρχικές δομές: Το άλφα-αρσενικό (πρώτο στην ιεραρχία) είναι ένα υπέρ-φυσικό ον (σαν τον Θεό) που δεν υπάρχει ελπίδα να ανατραπεί και το οποίο εκδικείται αν προσβληθεί. Το βήτα αρσενικό (δεύτερο στην ιεραρχία) είναι οι πρόγονοι που προστατεύουν τους ζωντανούς και μεσολαβούν στις εντολές του άλφα (θεού). Οι άνθρωποι είναι, σε γενικές γραμμές ίσοι μεταξύ τους, και είναι όλοι στην γάμμα θέση (τρίτοι στην ιεραρχία) (Kent Flannery και Joyce Marcus. «The creation of inequality. How Our Prehistoric Ancestors Set the Stage for Monarchy, Slavery, and Empire». Εκδόσεις Harvard University Press, 2014. Σελ 58-59).

Πλούσιοι με κληρονομική εξουσία κυνηγοί - τροφοσυλλέκτες ; 

Σε κάθε περίπτωση αξίζει να εξετάσουμε εκ του σύνεγγυς κάποια πολύ ενδιαφέροντα δεδομένα από τις αρχαιολογικές έρευνες (τα οποία έχουν την προοπτική να αλλάξουν την ιστορία όπως την ξέραμε):

•       Tα αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή Sunghir της Ρωσίας δείχνουν ότι - τουλάχιστον σ' εκείνη την περιοχή - οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες της Παλαιολιθικής Εποχής, δηλαδή περίπου πριν από 34.000 χρόνια, έθαβαν τους νεκρούς τους διαφορετικά ανάλογα με το κοινωνικό τους στάτους. Υπήρχε δηλαδή σαφέστατη κοινωνική ιεραρχία, με τους ηγέτες να έχουν κληρονομική εξουσία και όχι απλά εξουσία που απορρέει από κατορθώματα ή προσωπικά ταλέντα, ικανότητες και φήμη («Diversity and differential disposal of the dead at Sunghir» των Erik Trinkaus  και Alexandra P. Buzhilova).

•       Τα ευρήματα στον αρχαιολογικό χώρο "Dolní Věstonice" στην Μοραβία (ανατολική Τσεχία), τα οποία επίσης χρονολογούνται στην Παλαιολιθική Εποχή, φαίνεται να δείχνουν κάτι παρόμοιο. Στους τάφους του Dolní Věstonice οι νεκροί, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται και τρείς νεαροί άντρες (σημάδι κληρονομική εξουσίας ;;), οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έχουν ταφεί με πολυτέλεια, έχοντας περίτεχνες κομμώσεις καλυμμένες με κόκκινη ώχρα. (David Graeber, David Wengrow."Farewell to the “Childhood of Man”: ritual, seasonality, and the origins of inequality")

•       Στην Λιγυρία (βόρεια Ιταλία) βρέθηκαν τάφοι ίδιας αρχαιότητας με τους προαναφερθέντες (Παλαιολιθική Εποχή - περίπου 30.000 χρόνια πριν), στον αρχαιολογικό χώρο "Il Principe", στους οποίους έχουν ταφεί νεαροί και ενήλικοι άνδρες καλυμμένοι με διακοσμητικά αντικείμενα, στα οποία περιλαμβάνονται χάντρες φτιαγμένες από όστρακα και κυνόδοντες από ελάφια, καθώς και λεπίδες εξωτικής πυρολίθου (David Graeber, David Wengrow."Farewell to the “Childhood of Man”: ritual, seasonality, and the origins of inequality".

•       Στη Δορδόνη, ο τάφος ηλικίας 16.000 χρόνων μιας νεαρής γυναίκας - γνωστής ως «Lady of Saint-Germain-la-Rivière» - περιείχε μια πλούσια συλλογή από στολίδια, που κοσμούσαν την περιοχή του στομάχου και την πύελο, κατασκευασμένα από όστρακα και δόντια νεαρών αρσενικών ελαφιών που κυνηγούσαν οι συγκεκριμένοι κυνηγοί περίπου 300 χιλιόμετρα μακριά, στην ισπανική χώρα των Βάσκων (David Graeber, David Wengrow."Farewell to the “Childhood of Man”: ritual, seasonality, and the origins of inequality")

 Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι σ' όλους τους προαναφερθέντες τάφους, συμπεριλαμβάνονται και άνθρωποι με ανατομικές ελλείψεις ή/και σπάνια φυσικά γνωρίσματα, όπως νάνοι, γιγαντόσωμοι, άνθρωποι με δυσμορφίες και δυσπλασίες, κοκ. Όλοι αυτοί θεωρούνταν, ακριβώς λόγω της σπανιότητας των χαρακτηριστικών τους, ως άνθρωποι με υπερφυσικές δυνάμεις, οι οποίοι από σεβασμό (και σίγουρα λόγω φόβου) θάβονταν με τιμές και πολυτέλεια.

Βρίσκουμε, όμως, και πολλούς νεαρούς άνδρες (και κάποιες γυναίκες), χωρίς φυσικά ελαττώματα ή ιδιαίτερα γνωρίσματα, κάτι που δείχνει, πιθανόν, την ύπαρξη κληρονομικής εξουσίας ήδη στις κοινωνίες των κυνηγών - τροφοσυλλεκτών της Παλαιολιθικής Εποχής, χιλιάδες χρόνια πριν την εμφάνιση της γεωργίας και ακόμη πιο πριν από την εμφάνιση των πρώτων βασιλείων και κρατών.

·         Στον αρχαιολογικό χώρο του Göbekli Tepe (βρίσκεται στη Νοτιοανατολική Τουρκία, κοντά στα σύνορα με τη Συρία) έχουν βρεθεί προϊστορικοί ναοί της μεσολιθικής και νεολιθικής εποχής που έχουν χρονολογηθεί γύρω στα 9.000 έως 11.500 π.Χ. και είναι οι αρχαιότεροι στον κόσμο. Στον αρχαιολογικό χώρο ανακαλύφθηκαν στρώματα που δείχνουν ανθρώπινη δραστηριότητα πολλών χιλιετιών. Το αρχαιότερο στρώμα πιστεύεται ότι ίσως φτάνει και στη Μεσολιθική εποχή. Οι ναοί περιλαμβάνουν μεγάλιθους σε κυκλικό σχήμα, οι οποίοι δεν ξεπερνούν τα 30 μέτρα, οι πέτρινοι στύλοι έχουν σχήμα Τ και επάνω τους έχουν χαραχθεί ανάγλυφες μορφές ζώων όπως αλεπούδες σκορπιοί φίδια κ.ά. Καθότι οι ναοί αυτοί χτίστηκαν πολύ πριν την εμφάνιση της γεωργίας, πιστεύεται ότι κατασκευάστηκαν από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. (Oliver Dietrich, Manfred Heun, Jens Notroff, Klaus Schmidt & Martin Zarnkow. "The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from Gobekli Tepe, south-eastern Turkey").

Ο αρχαιολόγος Alain Gallay, ο οποίος έχει μελετήσει ενδελεχώς τις μεγαλιθικές κοινωνίες, επισημαίνει τα παρακάτω αναφορικά με τις πολιτικές και κοινωνικές προϋποθέσεις ανέγερσης μεγαλιθικών μνημείων (είτε αυτά είναι "μενχίρ", είτε είναι ταφικά μνημεία δηλαδή "ντολμέν"):

"Για την κατασκευή αυτών των [μεγαλιθικών] μνημείων ήταν απαραίτητη σημαντική χειρωνακτική εργασία, ακόμη και μόνο στη μεταφορά και στη τοποθέτηση των λίθων, που συχνά έρχονταν από πολύ μακριά. Σε αυτό τον τύπο κοινωνίας, μια τέτοια επένδυση σε ανθρώπινη ενέργεια βρίσκεται σε αντίθεση με τα ισχνά τεχνικά διαθέσιμα μέσα και με την ολοκληρωτική απουσία μηχανών ικανών να ελαφρύνουν τα ανθρώπινα έργα. Τα έργα αυτά, συχνά μνημειώδη, δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν παρά μόνο μέσα σε ένα ευρύ κοινωνικό πλαίσιο, που υπερέβαινε εκείνο της οικογένειας, και υπό μια πολιτική εξουσία ικανή να κινητοποιήσει μεγάλη εργατική δύναμη......Η ανέγερση ενός μεγαλιθικού τάφου, όποιες και αν είναι οι τεχνικές κατασκευής του, απαιτεί πολύ κόσμο: 200 άτομα για να σύρουν μια στήλη 32 τόνων σε ένα πείραμα που έγινε στη Νορμανδία, 500 άτομα για μια πέτρα 11 τόνων στο νησί Σούμπα στην Ινδονησία. Για τη διαχείριση τόσου κόσμου χρειάζεται μια εξουσία ικανή να διοργανώνει δαπανηρά εορταστικά φαγοπότια. Σε όλα αυτά υπάρχει ελάχιστη κοινωνική ισότητα" (Alain Gallay. "Οι μεγαλιθικές κοινωνίες. Πολιτικοί ανταγωνισμοί και κοινωνικές ανισότητες" Εκδόσεις κάτοπτρο, 2011. Σελίδες 30, 185-186 ).

Συνεπώς τα μεγαλιθικά μνημεία (ναοί) στο Göbekli Tepe σκιαγραφούν μια κοινωνία με σαφέστατη ανισότητα, ακριβώς λόγω του γεγονότος ότι για να στηθούν χρειαζόταν η κινητοποίηση μεγάλης εργατικής δύναμης που μόνο μια κεντρική πολιτική εξουσία μπορούσε να υλοποιήσει.  

Βέβαια το Göbekli Tepe αναθεωρεί κι άλλες τυπολογίες. Έτσι για παράδειγμα ο αρχαιολόγος Alain Gallay που προαναφέραμε, παρότι έχει κάνει μια σε βάθος εργασία για τις μεγαλιθικές κοινωνίες, κάνει το παρακάτω λάθος:

"Μια πρώτη προσέγγιση των πληθυσμών που έστησαν μεγαλίθους μας επιτρέπει να αποκλείσουμε, σε πρώτη φάση, κάποιες κοινωνίες. Μπορούμε έτσι να εξαιρέσουμε τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, ομάδες που καταγίνονται αποκλειστικά με το κυνήγι και την τροφοσυλλογή, όπως οι Αβορίγινες της Αυστραλίας, οι Σαν της ερήμου Καλαχάρι στη νότια Αφρική ή οι Ινουίτ της Βόρειας Αμερικής... Σε πολιτικό επίπεδο, σε αυτούς τους πληθυσμούς οι αρχηγοί έχουν ελάχιστη καταναγκαστική εξουσία. Εξαιρούνται επίσης οι μεγάλες κρατικές κοινωνίες, υπεύθυνες των υψηλών πολιτισμών της αρχαιότητας, οι οποίες ασκούσαν μια εντατική γεωργία, συνήθως αρδευόμενη, με μέρος της παραγωγής να αποθηκεύεται από την κεντρική εξουσία. Σε αυτό το πλαίσιο, τα μεγάλα μνημεία - ναοί, παλάτια ή πυραμίδες - κατασκευές με μέγεθος το οποίο σαφώς ξεπερνά εκείνο των μεγαλιθικών μνημείων, εκφράζουν μια απόλυτη δεσποτική εξουσία και έναν προγραμματισμό εθνικής κλίμακας. Η κατασκευή των μεγάλων μνημείων απαιτεί τη σύμπραξη χιλιάδων ανθρώπων και μπορεί να διαρκέσει δεκαετίες, γεγονός το οποίο δεν παρατηρείται στις κοινωνίες που μας απασχολούν εδώ. Μεταξύ αυτών των δύο συνόλων, των κυνηγετικών-τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών και των κρατικών κοινωνιών, οι μεγαλιθικές κοινωνίες τοποθετούνται σε μια "ενδιάμεση" ομάδα - όρο που θα πρέπει να διευκρινίσουμε -, αλλά δεν καταλαμβάνουν εξ ολοκλήρου τον χώρο αυτό, ο οποίος περιλαμβάνει αρκετά ετερογενείς κοινωνίες" (Alain Gallay. "Οι μεγαλιθικές κοινωνίες. Πολιτικοί ανταγωνισμοί και κοινωνικές ανισότητες" Εκδόσεις κάτοπτρο, 2011. Σελίδες 30-31).

Ενώ ο Gallay έχει απόλυτο δίκιο στο ότι οι μεγαλιθικές κοινωνίες δεν είναι μεγάλες κρατικές κοινωνίες, έπειτα διαπράττει το σφάλμα να θεωρεί ότι οι κυνηγοί - τροφοσυλλέκτες δεν θα μπορούσαν να στήσουν μεγαλιθικά μνημεία, καθότι αυτές οι κοινωνίες έχουν αρχηγούς με ελάχιστη καταναγκαστική εξουσία οι οποίοι εν τοις όροις δεν θα μπορούσαν να κινητοποιήσουν εκατοντάδες ανθρώπων για την κατασκευή των μεγαλιθικών μνημείων.

Κι όμως στο Göbekli Tepe κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έχτισαν τους μεγαλιθικούς ναούς. Συνεπώς αυτοί οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες της μεσολιθικής εποχής, πριν την υιοθέτηση της γεωργίας και την εμφάνιση των κρατών, αποτελούσαν κοινωνίες με κεντρική πολιτική, ίσως και δεσποτική, εξουσία. Εξουσία ικανή να οργανώσει, να χρησιμοποιήσει και να εποπτεύσει μεγάλο αριθμό ανθρώπων και εργατικής δύναμης για την κατασκευή των μεγαλιθικών κτισμάτων του Göbekli Tepe. 

Γεγονός που μας αναγκάζει να τονίσουμε γι’ άλλη μια φορά το λάθος του να θεωρούμε τους σύγχρονους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες ως χωροχρονικό παράθυρο προς το παρελθόν. Με άλλα λόγια οι κυνηγετικές - τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες της Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής εποχής δεν ήταν κατ' ανάγκη παρόμοιες με τις σημερινές κυνηγετικές - τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες. 

Αντί επιλόγου: Το πάθος για ισότητα !

Τα δεδομένα από το αρχαιολογικό αρχείο, αλλά και από τις εθνολογικές μελέτες, είναι συντριπτικά και μας δείχνουν ότι απόλυτα εξισωτικές κοιωνίες δεν υπήρξαν ποτέ.

Τι σημαίνει, όμως, αυτό ; Ότι οι ανθρώπινες ιεραρχίες είναι ένα φαινόμενο που απορρέει από την φύση του. Είναι ο σχηματισμός ιεραρχιών εμπεδωμένος στον ψυχισμό του ανθρώπου ;

Όπως καταλαβαίνουμε, αν η απάντηση είναι ναι στα παραπάνω ερωτήματα, τότε κάθε απόπειρα να εγκαθιδρύσουμε μια κοινωνία που θα βασίζεται πάνω στις αρχές της ισοτιμίας των μελών της είναι καταδικασμένη. Επίσης τα σύγχρονα κινήματα για την καταπολέμηση της ακραίας ανισότητας που μαστίζει τον πλανήτη μας, ματαιοπονούν.  

Ισχύει, όμως, κάτι τέτοιο ;

Το ότι δεν υπήρξε ποτέ απόλυτα εξισωτική κοινωνία, δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζώο που σχηματίζει ιεραρχίες. Ας εξηγήσω τι εννοώ.

Πολλοί εξελικτικοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι η ιεραρχία είναι ένα γνώρισμα που το μοιραζόμαστε με τους κοντινότερους συγγενείς μας στο ζωικό βασίλειο, τους πιθήκους.

Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι η ιεραρχία ως κοινωνική συμπεριφορά και τρόπος κοινωνικής οργάνωσης επιλέχθηκε από την φυσική επιλογή και διατηρήθηκε σε πολλούς κλάδους του φυλογενετικού δέντρου. Διατηρήθηκε δηλαδή όμοια σε πολλά είδη.

Βάσει της αντίστοιχης ορολογίας στην εξελικτική βιολογία, η ιεραρχία είναι ένα ομόλογο χαρακτηριστικό μεταξύ των μεγάλων πιθήκων, γιατί και οι πέντε (χιμπατζής, μπονόμπο, ουρακοτάγκος, γορίλας και άνθρωπος) εμφανίζουν αυτό το συμπεριφορικό πρότυπο (ή/και κοινωνική στρατηγική) και το κληρονόμησαν από έναν κοινό πρόγονο. Η τάση, δε, αυτή των απογονικών ειδών να διατηρούν τα χαρακτηριστικά των προγονικών ειδών, ονομάζεται φυλογενετική αδράνεια (Dario Maestripieri. "Παιχνίδια που παίζουν τα πρωτεύοντα. Η βιολογική εξέλιξη και η οικονομική υπόσταση των ανθρώπινων σχέσεων - υπό το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων". Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2013. Σελίδα 395).

Για να καταλάβουμε τι σημαίνουν όλα αυτά, θα εξετάσουμε την θέση της ιεραρχίας μεταξύ των χιμπατζήδων, των μπονόμπο και των ανθρώπων, ειδών που είναι πολύ συγγενικά στο ζωικό βασίλειο.

Οι πιο στενοί, εν ζωή, εξελικτικοί συγγενείς του ανθρώπου είναι οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο, καθώς μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο που έζησε περίπου 5,5 εκατομμύρια χρόνια πριν (Εικόνα 1) και έχουν περίπου 99% όμοιο DNA (National Human Genome Research Institute. "New Genome Comparison Finds Chimps, Humans Very Similar at the DNA Level").

Τόσο οι σχετικά επιθετικοί χιμπατζήδες, όσο και οι ειρηνικοί μπονόμπο, ζούν σε ιεραρχικές κοινότητες.

Ο χιμπατζής, ως είδος (Pan troglodytes), έχει μια σαφέστατη ροπή προς τη βία και η κυριαρχία (ή διαφορετικά η ιεραρχία) διαποτίζει τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων κάθε ομάδας. Οι χιμπατζήδες ζουν σε κοινότητες που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ τους. Δεν είναι σπάνιες οι φορές που σκοτώνουν τους εχθρούς τους με εξαιρετικά αποτρόπαιο τρόπο (όπως ακριβώς θα σκότωνε ένας άνθρωπος σαδιστής δολοφόνος το θύμα του). Είναι διψασμένοι για εξουσία και επιστρατεύουν εξαιρετικά επιτήδειους τρόπους για να αναρριχηθούν στην κοινωνική κλίμακα της κυριαρχίας. Είναι ένα ζώο κατ' εξοχήν πολιτικό.

Παρ' όλα αυτά ακόμα και οι ειρηνικοί μπονόμπο σχηματίζουν ιεραρχίες. Οι κοινότητες των μπονόμπο είναι μητριαρχικές. Η ιεραρχία στα θηλυκά εξαρτάται κυρίως από την ηλικία κι όχι από την σωματική ρώμη. Σε ομάδες όπου υπάρχουν θηλυκά ηλικίας άνω των τριάντα χρόνων ένας εικοσάχρονος θηλυκός μπονόμπο, παρότι πιο δυνατός μυϊκά, δεν έχει ποτέ την εξουσία. Και δεν θα την διεκδικήσει. Στα θηλυκά η ιεραρχία σπάνια αμφισβητείται. Κι αν αυτό γίνει, πάντοτε εκδηλώνεται ως σύγκρουση μεταξύ συνομήλικων θηλυκών. Ένα άλφα θηλυκό συνήθως αποσύρεται μόλις διανοητικά και σωματικά είναι πλέον ανίκανο να πράξει τα βασικά. Μόλις δηλαδή η υγεία του εκπέσει απολύτως. Δεκαετίες μετά την αντίστοιχη "αλλαγή φρουράς" στα αρσενικά. (Frans De Waal. "Ο Πίθηκος μέσα μας. Τα καλύτερα και τα χειρότερα της ανθρώπινης φύσης". Εκδόσεις Αιώρα, 2007. Σελίδες 95-104 ).

Η ιεραρχία στους αρσενικούς μπονόμπο είναι υπόθεση των μητέρων. Δεν σχηματίζουν συνασπισμούς για να καταλάβουν την εξουσία, όπως οι αρσενικοί χιμπατζήδες. Η θέση τους εξαρτάται κυρίως από την αντίστοιχη θέση της μητέρας, και τα όποια περιθώρια βελτίωσης της θέσης τους υπάρχουν στο στενό φάσμα που παρέχουν οι συνομήλικες και στην ίδια θέση μητέρες τους. Με άλλα λόγια ανταγωνίζονται για μια καλύτερη θέση μόνο τα αρσενικά που έχουν μητέρες στην ίδια θέση της θηλυκής ιεραρχίας. Αυτή η έλλειψη συμμαχιών στα αρσενικά είναι και μία από τις κύριες πηγές δύναμης των θηλυκών και η βάση της μητριαρχίας (Frans De Waal. "Ο Πίθηκος μέσα μας. Τα καλύτερα και τα χειρότερα της ανθρώπινης φύσης". Εκδόσεις Αιώρα, 2007. Σελίδα 99).

Ο άνθρωπος, όπως είδαμε παραπάνω, κόντρα στους μύθους περί εξισωτισμού, ανέκαθεν δημιουργούσε ιεραρχίες. Και συνεχίζει να δημιουργεί σε κάθε ομάδα και κοινότητά του. Είτε μιλάμε για εταιρείες, είτε μιλάμε για κόμματα, είτε για το ίδιο το κράτος, είτε για την οικογένεια, είτε για το σχολείο, είτε για απλές παρέες φίλων, ο άνθρωπος σχηματίζει ιεραρχίες (Για την ιεραρχία μέσα στο κόμμα και σε κάθε οργάνωση βλ. Robert Michels. «Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη δημοκρατία». Εκδόσεις Γνώση, 1997.")

Συνεπώς, φαίνεται, κι όντως είναι, δύσκολο να αρνηθούμε τα συμπεράσματα των πρωτευοντολόγων, οι οποίοι αποφαίνονται ότι η ιεραρχία ως κοινωνική συμπεριφορά, τακτική και τρόπος κοινωνικής οργάνωσης κληρονομήθηκε από έναν κοινό πρόγονο. Συνεπώς είναι συστατικό της ανθρώπινης φύσης μας.

Κι όμως είναι δύσκολο να ισχύει αυτό που επικαλούνται οι πρωτευοντολόγοι. Κι αυτό για δύο κυρίως λόγους:

1.  Καταρχάς, δεν υπάρχει κάποιο γονίδιο ιεραρχίας στο οποίο να δράσει η φυσική επιλογή και να το διατηρήσει ανά τους αιώνες μεταξύ των ειδών. Η ιεραρχία είναι μια απόκριση σε μια κοινωνική κατάσταση. Είναι, μ’ άλλα λόγια, μια κοινωνική τακτική. Τα είδη αξιολογούν τις επιλογές τους, με γνώμονα την ευημερία και την επιβίωσή τους και αποκρίνονται αναλόγως, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα δεχτούν την κυριαρχία κάποιου άλλου.

Για να γίνω πιο κατανοητός θα παραθέσω τα λεγόμενα δύο μεγάλων πρωτευοντολόγων.

Ο Frans De Waal αναφέρει τα εξής:

"Όσο σαφέστερη είναι η ιεραρχία, τόσο μικρότερη είναι η ανάγκη ενδυνάμωσής της. Στους χιμπατζήδες, μια σταθερή ιεραρχία αποφεύγει τις εντάσεις, με αποτέλεσμα οι συγκρούσεις να γίνονται σπανιότερες: οι υποτελείς τις αποφεύγουν και οι υψηλόβαθμοι δεν έχουν κανέναν λόγο να τις επιδιώξουν. Είναι καλύτερα για όλους. Η ομάδα μπορεί να πάει έξω μαζί, να καθαρίσει ο ένας τον άλλο, να παίξει και να χαλαρώσει, επειδή κανείς δεν αισθάνεται ανασφαλής. Αν δω αρσενικούς χιμπατζήδες να χαμογελάνε (ορθάνοιχτο στόμα και ήχους που μοιάζουν με γέλια), να τραβούν κυριολεκτικά τα πόδια των άλλων, να σπρώχνονται στ' αστεία, ξέρω ότι είναι αρκετά βέβαιοι για το ποιος εξουσιάζει ποιους. Από τη στιγμή που τα πάντα έχουν επιλυθεί, μπορούν να χαλαρώσουν. Μόλις κάποιος αποφασίσει να προκαλέσει την καθεστηκυία τάξη, ωστόσο, το παιχνίδι είναι η πρώτη δραστηριότητα που σταματά. Ξαφνικά, έχουν πιο σοβαρές δουλειές να κάνουν" (Frans De Waal. "Ο Πίθηκος μέσα μας. Τα καλύτερα και τα χειρότερα της ανθρώπινης φύσης". Εκδόσεις Αιώρα, 2007. Σελίδες 91-92).

Ο Dario Maestripieri, άλλος σημαντικός πρωτευοντολόγος, αναφέρει τα εξής επί του θέματος:

"Η διαρκής αντιπαράθεση ή η διαπραγμάτευση καθιστά τις σχέσεις ασταθείς και στρεσογόνες. Η Μητέρα Φύση - η οποία διαμορφώνει τον νου και τη συμπεριφορά των ζωντανών οργανισμών μέσω της φυσικής επιλογής - προσπαθεί πάντοτε να εφευρίσκει «οικονομικές» λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι οργανισμοί στα περιβάλλοντά τους. Οι άνθρωποι, όπως και πολλά άλλα πρωτεύοντα, ζουν σε πολύπλοκες κοινωνίες, στις οποίες ακόμη και οι πιο στενές και ισχυρές κοινωνικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από έντονα ανταγωνιστικά στοιχεία. Τα άτομα με στενές κοινωνικές σχέσεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους τακτικά, και τα συμφέροντα τους συγκρούονται πολλές φορές στη διάρκεια της ημέρας. Εντούτοις, δεν γνωρίζω κανένα είδος πρωτευόντων του οποίου τα μέλη να μάχονται ή να διαπραγματεύονται συνεχώς. Όχι, η Μητέρα Φύση έχει βρει μια καλύτερη λύση: την κυριαρχία. Δύο άτομα δημιουργούν μεταξύ τους μια σχέση κυριαρχίας, έτσι ώστε κάθε φορά που προκύπτει μια διαφωνία να μην υπάρχει ανάγκη για καβγάδισμα ή για διαπραγμάτευση. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό εκ των προτέρων, διότι είναι πάντοτε το ίδιο: το κυρίαρχο άτομο παίρνει εκείνο που θέλει, ενώ το υποτελές υποχωρεί. Με τον τρόπο αυτό δεν υπάρχει κίνδυνος τραυματισμού, ούτε σπατάλη ενέργειας και χρόνου ή γνωστικών και συναισθηματικών πόρων. Η σχέση είναι σταθερή και προβλέψιμη, και αυτό συμβάλλει στην ψυχική υγεία των οργανισμών."(Dario Maestripieri. "Παιχνίδια που παίζουν τα πρωτεύοντα. Η βιολογική εξέλιξη και η οικονομική υπόσταση των ανθρώπινων σχέσεων - υπό το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων". Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2013. Σελίδα 58)

Βεβαίως, κανείς από τους παραπάνω επιστήμονες (De Waal και Maestripieri), δεν ισχυρίζεται ότι κάθε σχέση κυριαρχίας και κάθε ιεραρχία είναι - και οφείλει να είναι - σταθερή στον χρόνο προκειμένου να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη. Πολύ απλά, αν σε μια σχέση κυριαρχίας, το κόστος που επωμίζεται το υποτελές άτομο είναι πολύ μεγαλύτερο από το όφελος που αποκομίζει (π.χ. η κοινωνική σταθερότητα, το μειωμένο άγχος, η προστασία που απολαμβάνει από τον κυρίαρχο, η εξασφαλισμένη τροφή, η εξάλειψη του ενδεχομένου να τραυματιστεί, κοκ), τότε θα επέλθει είτε η σύγκρουση, είτε ο υποτελής θα εγκαταλείψει αυτή τη σχέση κυριαρχίας με επακόλουθο την διάλυση της συγκεκριμένης ιεραρχίας.

2. Οι άνθρωποι, όπως επισημαίνει εδώ και χρόνια ο βιολογικός ανθρωπολόγος Jonathan Marks, παρότι μοιράζονται το 98% του DNA τους με τους χιμπατζήδες και τους μπονόμπο, δεν μοιάζουν καθόλου με τους τελευταίους. Ναι, είμαστε εξελικτικά συγγενείς με τους πιθήκους, είχαμε έναν κοινό πρόγονο, αλλά οι άνθρωποι μέσω της εξέλιξης έγιναν κάτι εντελώς διαφορετικό. («What it Means to be 98% Chimpanzee: Apes, People, and Their Genes», Jonathan Marks. Εκδόσεις University of California Press, 2003).

Ο Michael Tomasello αναγνωρίζει στην γλώσσα και στην αυξημένη ικανότητά μας για συνεργασία, την ειδοποιό διαφορά μεταξύ πιθήκων και ανθρώπου.

Η συνεργασία, όμως, κι αν δούμε τις απαρχές της, το ίδιο κι η γλώσσα, έχουν σαν θεμέλιο την «συμβολική σκέψη» ή διαφορετικά την ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται αφηρημένα. Η «αφηρημένη σκέψη» συνδέει καθετί φυσικό και υλικό, μ’ ένα σύμβολο κι ένα νόημα.

Ο Sahlins, για να εξηγήσει τι σημαίνει το «σύμβολο», ο «πολιτισμός» και κατ’ επέκταση η αφηρημένη σκέψη, αναφέρει τα περιεκτικά και εύστοχα λόγια του Leslie White: «Κανένας πίθηκος δεν μπορεί να πει τη διαφορά ανάμεσα στο αγιασμένο και το αποσταγμένο νερό, επειδή δεν υπάρχει χημική διαφορά» («Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης». Marshall Sahlins. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2010. Σελ 131).

Δύο ακόμα χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το χρήμα και οι εταιρείες.

Το χρήμα αποτελεί στις ανθρώπινες κοινωνίες το γενικό ισοδύναμο της ανταλλαγής των εμπορευμάτων στην αγορά. Αποτελεί το μέτρο της αξίας και το μέσο ανταλλαγής των εμπορευμάτων, συνεπώς και γενικό μέσο πληρωμών καθώς και μέσο αποθησαυρισμού γι' αυτούς που το συσσωρεύουν. Κάτι τέτοιο το θεωρούμε φυσικό ως άνθρωποι και μας φαίνεται ως αυταπόδεικτη αλήθεια. Όμως δεν υπάρχει καμία περίπτωση να δούμε χιμπατζή ή μπονόμπο (ή οποιοδήποτε άλλο ζώο) να δίνει κομμάτια χαρτιού προκειμένου να εισπράξει κάτι χειροπιαστό (π.χ τροφή).

Το ίδιο συμβαίνει με τις εταιρείες ως νομικά πρόσωπα. Το νομικό πρόσωπο ως νοητική κατασκευή είναι προϊόν της αφηρημένης σκέψης των ανθρώπων. Οι άνθρωποι συνάπτουν μια κοινωνική σύμβαση και αποφασίζουν ότι ένα σύνολο φυσικών προσώπων αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα, ένα νομικό πρόσωπο, το οποίο αντιμετωπίζεται ως πραγματικό πρόσωπο και το οποίο θα συνεχίσει να υπάρχει ακόμα κι αν πεθάνουν όλα τα φυσικά πρόσωπα που το ίδρυσαν (βλέπε τις μεγάλες πολυεθνικές που συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμα και μετά τον θάνατο των ιδρυτών τους).

Συνεπώς η αφηρημένη σκέψη είναι η ικανότητα των ανθρώπων να αντιμετωπίζουν τις νοητικές κατασκευές τους, τα πλάσματα της φαντασίας τους, ως αυτές να έχουν υλική υπόσταση.

Μέσω της αφηρημένης σκέψης, ο κάθε άνθρωπος ζει πολλές ζωές. Την πραγματική στον φυσικό κόσμο, την οποία ερμηνεύει ανάλογα με τα κριτήρια και τις αξίες που διαμόρφωσε κατά την ανάπτυξή του, καθώς και πολλές ακόμα ζωές που πλάθει διαρκώς στον εγκέφαλο του.   

Μέσω, λοιπόν, αυτής της ανεπτυγμένης σκέψης, ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει νοητικά κάποιες στιγμές από την ζωή άλλων ανθρώπων. Με άλλα λόγια μπορούμε να καταλάβουμε και να νιώσουμε ό,τι ακριβώς αισθάνεται ένας άλλος άνθρωπος. Μέσω αυτής της ικανότητας, νιώθουμε τον πόνο του άλλου και τον συμπονούμε. Αυτή η ικανότητα λέγεται ενσυναίσθηση και εκδηλώνεται στους ανθρώπους από την νεογνική ακόμα ηλικία. Αυτός είναι κι ο λόγος που τα νεογνά κλαίνε όταν ακούνε άλλα μωρά να κλαίνε.    

Μέσω της ενσυναίσθησης, ο άνθρωπος μπορεί να εκδηλώσει πράξεις αλτρουισμού, τρυφερότητας και συμπόνοιας. Αυτές είναι και οι βασικές αρχές που συναποτελούν αυτό που ονομάζουμε ηθική.

Με τη βοήθεια των ηθικών αξιών, ο άνθρωπος δημιούργησε την έννοια της δικαιοσύνης και κατ’ επέκταση την έννοια της ισοτιμίας των ανθρώπων.

Και μέσω αυτής της έννοιας περί ισοτιμίας των ατόμων, αναπτύχθηκε ένα «εξισωτικό ήθος» ή «ήθος της ισότητας» («egalitarian ethos»), όπως το αποκαλεί ο Christopher Boehm ή μια «πολιτική ιδεολογία της ισότητας» όπως την αποκαλεί ο James Woodburn. Το ήθος αυτό επέτρεψε, και επιτρέπει, στους ανθρώπους να ανατρέψουν τις ιεραρχίες, που παρατηρούμε στη φύση, μέσα στις κοινωνίες που σχηματίζουν οι ίδιοι.

Έτσι, λοιπόν, στις κοινωνίες που έχουν θεσμοθετήσει την ισότητα σε μεγάλη έκταση, δηλαδή τις κυνηγετικές-συλλεκτικές κοινωνίες της άμεσης απόδοσης (immediate return), αυτό το «ήθος της ισότητας», παίρνει τη μορφή μιας διαρκούς και κοπιώδους προσπάθειας των μελών της κοινωνίας να αποτρέψουν σε φιλόδοξα και χαρισματικά άτομα να θεωρήσουν τους εαυτούς τους καλύτερους και ανώτερους από τους υπολοίπους. Με τον τρόπο αυτό αποθαρρύνονται επίδοξοι ηγέτες και διατηρείται η ισότητα μεταξύ των μελών της κοινότητας ("Εξισωτικές κοινωνίες". Τζέημς Γουντμπερν. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδες 131-164)

Οι κοινότητες αυτές επιστρατεύουν διάφορες μεθόδους για να πετύχουν την προστασία της ισότητας από χαρισματικούς επίδοξους αυταρχικούς ηγέτες, από συχνά πειράγματα που έχουν ως στόχο να μειώσουν ένα αλαζονικό άτομο, μέχρι εξοστρακισμούς και δολοφονίες των πιο επικίνδυνων ατόμων. Το σύνολο των μεθόδων αυτών, ο μεγάλος ανθρωπολόγος Christopher Boehm, τις αποκαλεί «αντιστροφή της κυριαρχικής ιεραρχίας» (reverse dominance hierarchy) («Hierarchy in the Forest. The evolution of egalitarian behavior». Christopher Boehm. Εκδόσεις Harvard University Press, 2001. Σελ. 122-123).

Σε κάποιες κοινωνίες μάλιστα (απ’ αυτές που ονομάζονται κοινωνίες «άμεσης απόδοσης»), όπως των δημοφιλών βουσμάνων !Kung (Ju/’Hoansi) και των Χάτζα, αυτή η «πολιτική ιδεολογία της ισότητας» ήταν τόσο ισχυρή ώστε έφτανε στο σημείο να βάζει σε προτεραιότητα την ισότητα των μελών εις βάρος της ίδιας της συλλογής τροφής. Έτσι κανένας κυνηγός δεν επιβραβευόταν για τις επιτυχίες του στο κυνήγι, ούτε απολάμβανε ιδιαίτερα προνόμια. Αντιθέτως, σε ορισμένες περιπτώσεις, σταμάταγε τελείως το κυνήγι για να μην θεωρηθεί αλαζόνας από τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Τέλος, ακόμα και τα μέλη της κοινότητας που δεν κυνήγαγαν καθόλου απολάμβαναν την ίδια μερίδα φαγητού με τους υπόλοιπους (Τζέημς Γουντμπερν. «Το μοίρασμα δεν πρέπει να συγχέεται με την ανταλλαγή: μια ανάλυση του μοιράσματος αγαθών στις κυνηγετικές-συλλεκτικές κοινωνίες της άμεσης απόδοσης», στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδες 177-202).

Δεν χρειάζεται να υποθέσουμε ότι οι κοινωνίες των !Kung ή των Χάτζα είναι αντιπροσωπευτικές της ζωής μας στην Παλαιολιθική εποχή. Αρκεί που υπάρχουν. Αυτό δείχνει ότι μια τέτοια κοινωνία είναι εφικτή. Αρκεί τα μέλη της να έχουν αυτό το ήθος της ισότητας, να πασχίζουν δηλαδή διαρκώς να εγκαθιδρύσουν την «ισότητα όλων σ’ όλα».

Εξάλλου, μέσω των λεγόμενων «παιγνίων δημοσίων αγαθών» (Public goods games), που χρησιμοποιούν οι ψυχολόγοι και οι οικονομόλογοι, έχει δειχτεί ότι οι άνθρωποι κατά κανόνα δρουν συνεργατικά (και αλτρουιστικά) και μοιράζονται ισότιμα, αρκεί να διαθέτουν την δυνατότητα να τιμωρήσουν αυτούς που ενώ δεν συμμετέχουν στην κοινή προσπάθεια απολαμβάνουν παρ’ όλα αυτά το κοινό αγαθό (τους γνωστούς ως «free riders»). Χωρίς, λοιπόν, να χρειάζεται να αποδοθούν έμφυτα χαρακτηριστικά σ’ αυτή την επιλογή των ανθρώπων να δράσουν συνεργατικά, μπορούμε να πούμε ότι οι άνθρωποι διαθέτουν ένα «πάθος για ισότητα» («Human Evolution and the Origins of Hierarchies. The state of nature». Benoit Dubreuil. Εκδόσεις Cambridge University Press, 2013. Σελ 9-50).

Συνεπώς, τώρα αντιλαμβανόμαστε, τι έχουν κατανοήσει με την πρακτική τους σκέψη και σοφία, όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που ζουν σε σχετικά εξισωτικές κοινωνίες (π.χ. !Kung (Ju/’Hoansi), Χάτζα, κ.α.). Μέσω της τιμωρίας των αλαζονικών ατόμων που πάνε να ξεγελάσουν την κοινότητα, ώστε να την διαφεντεύσουν (διαχρονικό παράδειγμα free riders), διατηρούν την ισότητα. 

Βέβαια, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι κάθε κοινωνική κατασκευή, όπως για παράδειγμα η ειρήνη κι ο πόλεμος, έτσι κι η κοινωνική ισότητα δεν μπορεί να είναι πλήρης, καθολική και διαρκής. Αποτελεί, εν τοις όροις, μια διαδικασία. Συνεπώς για την διατήρησή της, αλλά και για τον εμπλουτισμό της, επαφίεται στην επαγρύπνηση και την δράση των ατόμων που την έχουν υιοθετήσει στην κοινότητά τους.

Γι’ αυτό δεν βλέπουμε στην ιστορία απόλυτα εξισωτικές κοινωνίες, αλλά κοινωνίες που είναι περισσότερο ή λιγότερο εξισωτικές. Και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν πρέπει (και εκ των πραγμάτων δεν μπορούμε) να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια για την οικοδόμηση μιας πιο δίκαιης και εξισωτικής κοινωνίας. Υπάρχει τεράστια απόσταση, κι άρα τεράστιο πεδίο για πολιτικές διεκδικήσεις, μεταξύ από τη μια μεριά μιας τέλειας κοινωνίας με μια «ισότητα όλων σ’όλα» και με μια «αιώνια ειρήνη», κι από την άλλη της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας των πολέμων και των γενοκτονιών για τα συμφέροντα των λίγων υπερ-πλουσίων και της κολοσσιαίας ανισότητας, όπου 62 άνθρωποι κατέχουν περιουσία ίση μ’ αυτήν του μισού παγκοσμίου πληθυσμού (ήτοι 3,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι) (Oxfam. "AN ECONOMY FOR THE 1% How privilege and power in the economy drive extreme inequality and how this can be stopped". 8 January 2016).

Εξάλλου δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε, ότι ακόμα κι αν μια ιδανική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρξει και στο μέλλον. «Αντλούμε την ποίησή μας από το μέλλον», όπως θα έλεγαν κι οι κλασικοί.  

Συνεπώς όσο κι αν πασχίζουν κάποιοι, όπως ο Pinker, να μας πείσουν για το αντίθετο, καμία «ανθρώπινη φύση» δεν προστάζει τους ανθρώπους να διεξάγουν πολέμους και να δημιουργούν πρωτοφανείς ανισότητες. Επιλογή μας είναι το αν θα συνεχίζουμε να συντηρούμε την τωρινή ζοφερή, άδικη και επικίνδυνη για τον πλανήτη πραγματικότητα ή θα επιλέξουμε να οικοδομήσουμε έναν άλλο πιο δίκαιο, ασφαλή και βιώσιμο κόσμο.