"Οικονομοκρατία" ή Δημοκρατία ;

Ο Χα-Τζουν Τσανγκ στο εξαιρετικό βιβλίο του με τίτλο "23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό" και ειδικότερα στην 23η (και ακροτελεύτια) αλήθεια τονίζει ότι η καλή οικονομική πολιτική δεν απαιτεί καλούς οικονομολόγους. [1] Εννοεί φυσικά αυτούς που βγαίνουν από τα πανεπιστήμια κακοί μαθηματικοί αφενός και ανίδεοι ως προς τα οικονομικά και τον πραγματικό κόσμο αφετέρου. 

Έχει απόλυτο δίκιο. 

Δίκιο έχει επίσης, όταν λέει ότι ως πολίτες παραμένουμε από το ξέσπασμα της κρίσης μέχρι σήμερα αδικαιολογήτως επιεικείς απέναντι στους οικονομολόγους του κυρίαρχου ρεύματος οικονομικής σκέψης που έδειξαν ότι δεν ξέρουν που πάνε τα τέσσερα όσον αφορά στο πώς λειτουργεί ο πραγματικός κόσμος. [2]

Θα φέρω κάποια παραδείγματα που μου αρέσουν πολύ και τα αναφέρω όταν πιάνω κουβέντα με ανθρώπους που όταν ακούνε τον τάδε ή τον δείνα νομπελίστα οικονομικών τον κοιτάνε σαν χάνοι λες και μιλάει ο μέγας επιστήμονας.

Ένας δημοσιογράφος ρώτησε το 2010 τον Eugene Fama, νομπελίστα οικονομολόγο που βραβεύτηκε για την συμβολή του στην υπόθεση των αποτελεσματικών αγορών, τα αίτια της κρίσης του 2007-08. Η απάντησή του ήταν η εξής: 

" (Laughs) That’s where economics has always broken down. We don’t know what causes recessions. Now, I’m not a macroeconomist so I don’t feel bad about that. (Laughs again.) We’ve never known. Debates go on to this day about what caused the Great Depression. Economics is not very good at explaining swings in economic activity." [3] 

 

Τουτέστιν ομολογεί ότι οι οικονομολόγοι της κρατούσας οικονομικής θεωρίας δεν ξέρουν την τύφλα τους.

Άλλη τραγελαφική περίπτωση είναι ο περιβόητος Robert Lucas, άλλος νομπελίστας, ο οποίος το 2003 είπε ότι: 

"το κεντρικό πρόβλημα της αποτροπής των υφέσεων-κρίσεων επιλύθηκε και για την ακρίβεια έχει επιλυθεί εδώ και πολλές δεκαετίες". [4]

Ναι επιλύθηκε τόσο πολύ που μετά από 5 περίπου χρόνια ξέσπασε η μεγαλύτερη κρίση του καπιταλισμού, μεγαλύτερη σε βάθος και γεωγραφική επέκταση ακόμη και από την κρίση του 1929.

Είναι γεγονός ότι ακόμη και ο μεγάλος Κευνς έκανε τέτοιες ευοίωνες προβλέψεις αιώνιας και απρόσκοπτης ανάπτυξης στη δική του εποχή, πριν ξεσπάσει η κρίση του 1929-30, λέγοντας στους φοιτητές του ότι: 

"δεν πρόκειται να δούμε νέο κραχ στην ζωή μας". [5]

Φυσικά αργότερα άλλαξε ριζικά τις απόψεις του, με την έκδοση της "Γενικής Θεωρίας της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος" και μέχρι του σημείου να προτείνει την "ευθανασία των ραντιέρηδων" και την μέχρι σ' ένα βαθμό κοινωνικοποίηση των επενδύσεων προκειμένου να επιτευχθεί η πλήρης απασχόληση. [6]

Προφανώς και η ομοιότητα μεταξύ αυτών των οικονομολόγων (και του Κέυνς στην πρώιμη περίοδό του) είναι αυτό που παρατηρεί και ο Χα-Τζουν Τσανγκ. Ξέρουν λάθος οικονομικά, ήτοι έχουν άχρηστα εργαλεία οικονομική ανάλυσης. Κάτι που μετά από τόσα χρόνια ύφεσης θα έπρεπε να είναι πρόδηλο ακόμη και στον πιο δύσπιστο και επιπόλαιο.

Οπότε συνοψίζοντας:

1) Αν θέλετε να δείτε την οικονομική επιστήμη στα καλύτερά της τότε διαβάστε (ή ακούστε) τα έργα (ή τις ομιλίες και τις διαλέξεις) - τουλάχιστον- των ετερόδοξων οικονομολόγων που προέβλεψαν την κρίση. Θα αναφέρω ενδεικτικά τους αγαπημένους μου (και τα πιο αντιπροσωπευτικά τους έργα), που έχω διαβάσει οπότε έχω άποψη.

• Anwar Shaikh (Capitalism. Oxford University Press, 2016)

Σημειωτέον το 2003 όταν ο νομπελίστας Robert Lucas επαιρόταν ότι είχε βρεθεί η λύση για την αιώνια ανάπτυξη, ο Shaikh προέβλεπε ότι μια νέα κρίση θα ξεσπάσει το 2008-9 !! (βλ. την εργασία του Shaikh με τίτλο "Profitability, Long Waves and the Recurrence of General Crises").

• Michael Roberts (The Long Depression: Marxism and the Global Crisis of Capitalism. Haymarket Books, 2016)

• Michael Hudson (The Bubble and Beyond, Islet 2014)

• Steve Keen (Debunking Economics. The naked emperor Dethroned, Zed Books, 2011)

Φυσικά υπάρχουν πολλά ακόμη εγχειρίδια και έργα άλλων συγγραφέων, που είναι εξίσου καλά με τα παραπάνω, και πιθανόν και πιο κατανοητά από τον μέσο αναγνώστη που δεν γνωρίζει την διάλεκτο των οικονομολόγων. Μια εκτενή, όμως, παράθεση προτεινόμενων συγγραμμάτων ξεφεύγει από το κύριο σκοπό του παρόντος σημειώματος.  

2) Μην αντιμετωπίζετε με φόβο και με δέος τα οικονομικά. Κάθε ένας από εμάς μπορεί να κατανοήσει τις βασικές αρχές τους. Δεν θα γίνουμε Shaikh, αλλά σίγουρα θα μπορέσουμε να καταλαβαίνουμε αρκετά ώστε να γίνουμε σωστοί πολίτες και όχι κουτόφραγκοι που τους κοροϊδεύει με περίτεχνους όρους ο κάθε τυχάρπαστος πολιτικάντης βουλευτάκος. 

Η "Οικονομοκρατία" 

Αρωγός σ' αυτή μας την προσπάθεια, πέραν των παραπάνω οικονομολόγων, είναι και βιβλία όπως αυτό που εκδόθηκε πρόσφατα με τίτλο: "The Econocracy. The perils of leaving economics to the experts", εκδόσεις Manchester University Press, 2017. Ο υπότιτλος του βιβλίου προσήκει απόλυτα στο θέμα του παρόντος σημειώματος. Αξίζει να τον μεταφράσω: "Οι κίνδυνοι του να αφήνεις τα οικονομικά στους ειδικούς". 

Όσον αφορά στον τίτλο του ίδιου έργου οι συγγραφείς τον ορίζουν ως εξής: econocracy = a society in which political goals are defined in terms of their effect on the economy, which is believed to be a distinct system with its own logic that requires experts to manage it. Δηλαδή: η Οικονομοκρατία είναι μια κοινωνία στην οποία οι πολιτικοί στόχοι καθορίζονται βάσει των επιδράσεων τους στην οικονομία, η οποία θεωρείται ότι είναι ένα διακριτό σύστημα με την δική του λογική, γεγονός που απαιτεί ειδικούς για να το διαχειριστούν. [7] 

Συνεπώς με το βιβλίο αυτό τα μέλη του δικτύου Rethinking Economics προσπαθούν να γεφυρώσουν την ακαδημαϊκή κοινότητα των οικονομολόγων με τους πολίτες της εκάστοτε χώρας, μέσω της απομυθοποίησης των οικονομικών. 

Για να το καταφέρουν αυτό επιτίθενται στα μοντέλα της κρατούσας (νεοκλασικής) οικονομικής θεωρίας, που όχι μόνο απέτυχαν να προβλέψουν την κρίση, αλλά σ' αυτά η κρίση απλά είναι ένα αδύνατο ενδεχόμενο. Επιπλέον σ' αυτά (τα μοντέλα) δεν υπάρχουν οι (εκάστοτε) συσχετισμοί δύναμης, απουσιάζει η ανισότητα (η οποία στην εποχή μας έχει γιγαντωθεί, βλ. μελέτες της Oxfam) και όλα τελικά λαμβάνουν μέρος σε "γεωγραφικό κενό". [8]  

Δείχνουν με παραδείγματα την αξία του πλουραλισμού στην διδασκαλία των οικονομικών στα πανεπιστήμια (π.χ με τη σύγκριση του NAIRU-Non accelerating Inflation Rate of Unemployment με τον "εφεδρικό στρατό εργασίας του Μαρξ). [9]

Καταπιάνονται με την θεώρηση των κυρίαρχων οικονομικών σε σχέση με το περιβάλλον, όπου και αγγίζουν την έννοια της αποανάπτυξης, μιας έννοιας εχθρικής απέναντι στο φιλοσοφικό πυρήνα των νεοκλασικών οικονομικών, όπου η αέναη ανάπτυξη είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του συστήματος. [10]

Στο κεφάλαιο 4 του βιβλίου γίνεται κατανοητό στον αναγνώστη ότι η ιδεολογική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού βρίσκεται στο απόγειο της στα οικονομικά τμήματα των πανεπιστημίων. Όπως αναφέρουν οι συγγραφείς επικαλούμενοι μια δήλωση του Chris Giles, οικονομικού συντάκτη των Financial Times, τα οικονομικά κάποτε ήταν ένας κλάδος όπου κάθε οικονομολόγος που σεβόταν τον εαυτό του ήταν εξοικειωμένος με τον Adam Smith, με τις διαφορές των μαρξιστικών από τις μονεταριστικές πολιτικές, και γενικά είχαν πολύ πιο ανοικτό φάσμα γνώσης και προσλαμβανουσών από τους φοιτητές που βγαίνουν τώρα από τις οικονομικές σχολές, οι οποίοι πιστεύουν ότι οι άλλες σχολές σκέψης είναι ξεπερασμένες και συνεπώς δεν αξίζει να τις διδαχτούν. [11]

Εξάλλου, όπως μπορώ να επιβεβαιώσω και εγώ από την δική μου εμπειρία, η ιστορία της οικονομικής σκέψης γίνεται από τους φοιτητές αντιληπτή ως κακό ή τουλάχιστον μη αναγκαίο "σινιάλο" για την εύρεση εργασίας. Και από τη στιγμή που δεν βοηθάει για να βρεθεί δουλειά τότε αντιμετωπίζεται ως αμπελοφιλοσοφία... Οπότε ποιος ο λόγος διδασκαλίας της ; 

Όλα αυτά βέβαια δεν ισχύουν. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι το μάθημα της Ιστορίας Οικονομικών Θεωριών δεν βοηθά καθόλου στην εύρεση εργασίας. Αλλά βοηθάει καθοριστικά στην εκπαίδευση ενός οικονομολόγου. 

Σε αντίθεση με την ιστορία της φυσικής, η οποία είναι μια αφήγηση αποτυχιών ή ημιτελών θεωριών, η ιστορία της οικονομικής σκέψης είναι πολύτιμη, καθότι παρουσιάζει τις φιλοσοφικές και αξιακές βάσεις της εκάστοτε οικονομικής θεωρίας. Εξετάζει την λογική συνοχή και την ιστορική τεκμηρίωση κάθε θεωρίας, καθώς και τους λόγους που σε κάθε εποχή υπάρχει μια οικονομική θεωρία στο προσκήνιο εκτοπίζοντας τις άλλες. Τελικά, όπως έλεγε και ο Schumpeter, η εξοικείωση με τις θεωρίες των μεγάλων μυαλών του παρελθόντος μας δίνει ιδέες για να λύσουμε τα σύγχρονα προβλήματα.  

Είναι τα Οικονομικά η κορωνίδα των κοινωνικών επιστημών ; 

Κατά τη γνώμη μου βέβαια δεν αρκεί μόνο η διδασκαλία της ιστορίας των οικονομικών θεωριών, η μαρξιστική πολιτική οικονομία, η κευνσιανή οικονομική θεωρία, κοκ. Πρέπει να αντιμετωπιστεί και η αλαζονεία των οικονομολόγων. Όπως λένε και οι συγγραφείς του Econocracy, αναφέροντας τα αποτελέσματα μιας εργασίας του 2015, στην οποία το 53,7% των οικονομολόγων διαφώνησαν με την δήλωση ότι γενικά η γνώση που προκύπτει από μια διεπιστημονική προσέγγιση είναι καλύτερη από την γνώση ενός μόνο γνωστικού πεδίου [12].

Με άλλα λόγια η πλειονότητα των οικονομολόγων, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους κοινωνικούς επιστήμονες (ιστορικούς, ψυχολόγους, ανθρωπολόγους, κτλ), θεωρούν ότι μπορούν να εξηγήσουν την κίνηση των οικονομιών και την συμπεριφορά των ατόμων μόνο με τα εργαλεία των νεοκλασικών οικονομικών, ήτοι με την ισο-οριακή αρχή (κάθε δραστηριότητα πραγματοποιείται μέχρι το οριακό κόστος αυτής να ισούται με το οριακό όφελος που αποκομίζεις απ' αυτήν),και με την καρικατούρα ανθρώπου, που είναι η βάση της μικροοικονομικής, και δεν είναι άλλη απ' αυτή του Homo economicus (Οικονομικός Άνθρωπος). 

Ο homo economicus έχει ως μοναδικό στόχο την μεγιστοποίηση της ωφέλειας (ή χρησιμότητας) του. Αυτό σημαίνει κατ' ουσίαν ότι κοιτάει να ικανοποιήσει τις προτιμήσεις του, οι οποίες προκύπτουν από μια ιστορικά σταθερή και αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση. Το ατομικό συμφέρον είναι ο μοναδικός ορίζοντας του homo economicus. Σίγουρα κάποιοι άνθρωποι, όντας γαλουχημένοι στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες, παρουσιάζουν παρόμοιες συμπεριφορές, αλλά αυτό απέχει πολύ από την ιδρυτική υπόθεση των νεοκλασικών (κυρίαρχων) οικονομικών ότι η χαρακτηροδομή του homo economicus αποτελεί καθολικό γνώρισμα των ανθρώπων, ως είδος εν γένει.   

Εθνογραφικά [13], ψυχολογικά [14] και βιολογικά δεδομένα [15] δείχνουν ότι ο κόσμος των homo economicus είναι στην πραγματικότητα ένας φανταστικός κόσμος που υπάρχει μόνο στις σελίδες των εγχειριδίων μικροοικονομικής που διδάσκονται στα πανεπιστήμια [16]

Αυτή βέβαια η αλαζονεία και η τύφλωση των οικονομολόγων απέναντι στα συμπεράσματα άλλων επιστημονικών κλάδων, εν μέρει οφείλεται και στο βαθύ κόμπλεξ που ένιωθαν οι πατέρες των Οικονομικών απέναντι σε επιστήμονες, όπως οι βιολόγοι, οι ιατροί, οι φυσικοί και οι μαθηματικοί. Ήθελαν, λοιπόν, να τους ξεπεράσουν, φτιάχνοντας θεωρητικά μαθηματικά μοντέλα, τα οποία θα εξηγούσαν την συμπεριφορά του ανθρώπου σε κάθε ιστορική εποχή. Με απλά λόγια, οι πατέρες των Οικονομικών (και όχι της Πολιτικής Οικονομίας), έπασχαν από το κόμπλεξ κατωτερότητας που προκαλεί την ακόλουθη ναρκισσιστική αντίδραση: όχι μόνο δεν είμαστε οι χειρότεροι, είμαστε οι καλύτεροι !! Αυτή τη λογική, δυστυχώς, την μετέφεραν και στους μαθητές τους μέχρι και σήμερα. Οι οικονομικά και πολιτικά κυρίαρχοι, δε, βοήθησαν στην συντήρηση αυτής της αλαζονείας, από τη στιγμή που τα νεοκλασικά οικονομικά δικαιολογούσαν και νομιμοποιούσαν την εξουσία τους.  

Ισηγορία εναντίον ειδικών ή "Οικονομοκρατία" εναντίον Δημοκρατίας

Συμπερασματικά το βιβλίο πετυχαίνει το στόχο του, απομυθοποιώντας τα οικονομικά, ως το πρώτο βήμα ενός κινήματος πολιτών με στρατηγικό ορίζοντα την κατάκτηση της ισηγορίας στον πολιτικό λόγο και στην διαδικασία λήψης αποφάσεων. Και αυτό γιατί δημοκρατία με ειδικούς στην λήψη αποφάσεων, δηλαδή στο τιμόνι των κοινωνιών, είναι αντίφαση εν τοις όροις. Η δημοκρατία και η σημερινή οικονοκρατία (σύμφωνα με την ορολογία του βιβλίου - δες παραπάνω) είναι δύο εκ διαμέτρου αντίθετα πολιτικά συστήματα. 

Στο πρώτο σύστημα ειδικός για τις πολιτικές αποφάσεις δεν υπάρχει, καθότι η πολιτική στη δημοκρατία ανήκει στη σφαίρα της δόξας και όχι της επιστήμης, ενώ στο δεύτερο οι ειδικοί προσιδιάζουν (ή τέλος πάντως έτσι θεωρούν εαυτούς) στους φιλόσοφους-βασιλιάδες μιας πλατωνικής πολιτείας, δηλαδή μιας αριστοκρατίας, με απούσα βέβαια την αριστεία...  

Θεμελιώδες αξίωμα της δημοκρατίας η επαρκής πληροφόρηση των πολιτών 

Σίγουρα πάντως το ταξίδι προς την γνώση δεν θα είναι εύκολο. Ποτέ δεν είναι. Όπως έλεγε ο Μαρξ:

"Δεν υπάρχει καμία βασιλική οδός για την επιστήμη, και μόνο εκείνοι που δεν φοβούνται να μοχθήσουν για να σκαρφαλώσουν στα απόκρημνα μονοπάτια της έχουν την προοπτική να φτάσουν στις αγλαές κορυφές της” [17]

Σ’ αυτό το τομέα, δε, η επιστήμη μοιάζει με την δημοκρατία ως προς τις υψηλές απαιτήσεις. Και αυτό γιατί η δημοκρατία είναι το πιο δύσκολο πολίτευμα. Απαιτεί επαγρύπνηση και επαρκή, στο μέτρο του δυνατού, πληροφόρηση από τους πολίτες. 

O Θουκυδίδης δια στόματος Περικλή το θέτει ως εξής: 

“ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργατετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι·”. 

Η οποία μεταφράζεται ως εξής : 

“Επί πλέον, οι ίδιοι εμείς είμαστε σε θέση να φροντίζουμε ταυτόχρονα για τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και για τις υποθέσεις της πόλης μας, και ενώ ασχολούμαστε με διαφορετικά επαγγέλματα κατέχουμε καλά τα πολιτικά ζητήματα.”

Τα σημερινά πολιτικά ζητήματα, όμως, είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένα με τα Οικονομικά. Με αλλά λόγια η επαρκής πληροφόρηση, που αποτελεί ένα από τα βασικά αξιώματα της δημοκρατίας, απαιτεί στον σύγχρονο κόσμο και γνώσεις επί των οικονομικών. Ας εξηγηθώ εν συντομία.

Στη αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία (462-322 π.Χ) οι πολίτες είχαν καλή γνώση των νόμων που καταγράφονταν σε περίοπτο σημείο σε μάρμαρα και είχαν υψηλό διανοητικό επίπεδο ένεκα της συμμετοχής τους στα κοινά. Αλλά δεν ήταν ανάγκη να έχουν βαθιές οικονομικές γνώσεις. Εξάλλου τότε δεν υπήρχε η “επιστήμη” των οικονομικών. Οι πρώτες σοβαρές απόπειρες εκφοράς οικονομικής θεωρίας έγιναν το 12^ο και 13^ο αιώνα μ.Χ με την ανάπτυξη των οικονομικών των πόλεων και της αστικής τους τάξης. Ο «γίγαντας της αρχαίας σκέψης» (κατά τον Μαρξ) Αριστοτέλης, καθώς και ο πολύ μεταγενέστερος του Θωμάς Ακινάτης, και άλλοι, περιέγραφαν την διαχείριση του οίκου, της οικογένειας. [18]  

Η Πολιτική Οικονομία, όμως, ως γέννημα της Αναγέννησης, ασχολείται με την πολιτική κοινωνία, δηλαδή με την δημόσια δραστηριότητα. Αν προσθέσουμε στα παραπάνω και ότι οι 3 παραγωγικοί συντελεστές, το κεφάλαιο (είτε ως χρήμα, είτε ως κεφαλαιουχικός εξοπλισμός – μέσα παραγωγής), η εργασία και η γη, στον καπιταλισμό αποτελούν εμπορεύματα, δηλαδή εξ ορισμού προορίζονται για την σφαίρα της ανταλλαγής, όπου επικρατούν ποσοτικές σχέσεις, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες οργανώνονται σύμφωνα με την λογική της αγοράς. [19]

Συνεπώς τα οικονομικά είναι το κλειδί για την κατανόηση των σύγχρονων αγοραίων κοινωνιών. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο σύγχρονος πολίτης χρειάζεται να είναι ενημερωμένος επαρκώς στα οικονομικά ζητήματα. Και για τον ίδιο λόγο είναι επικίνδυνο να αφήνουμε τα οικονομικά στους ειδικούς.

Ή διαφορετικά διατυπωμένο από την Joan Robinson, καθηγήτρια οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Cambridge τις δεκαετίες 1960 και 1970, κάποιος πρέπει να σπουδάσει οικονομικά "για να εμποδίσει τους οικονομολόγους να τον εξαπατούν !" [20].

Τα Οικονομικά να γίνουν κτήμα του λαού: ένα φιλόδοξο πρόταγμα

Στόχος στην Ελλάδα πρέπει να είναι να φτιαχτεί ένα ανάλογο δίκτυο με το Rethinking Economics, ή/και η ένταξη στο υφιστάμενο, ώστε κάποια βασικά οικονομικά μαθήματα να γίνουν κτήμα του λαού μας. 

Ο φόβος, σε μερικές περιπτώσεις, απορρέει από την άγνοια. Όταν ο πολίτης γνωρίζει, είναι σίγουρος για τον εαυτό του και την κρίση του, δεν υποτάσσεται στην περίτεχνη και φαινομενικά επιστημονική ορολογία των διάφορων επίδοξων "μάγων" της οικονομίας (ο πρώην πρόεδρος της FED, Alan Greenspan, μου έρχεται πρώτος στο μυαλό) και τελικά επιδίδεται με πάθος και παρρησία στην υλοποίηση κάθε στόχου που θέτει πρωτογενώς μέσα από συλλογικές διαδικασίες. 

Για να κλείσω με κάτι πιο χειροπιαστό και συγκεκριμένο. Ένα τέτοιο εγχείρημα εκδημοκρατισμού των οικονομικών μέσω της εξοικείωσης των μαζών, θα μπορούσε να αρχίσει από μια μεγάλη συζήτηση, η οποία θα γίνει σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και η οποία θα καταπιάνεται με τα προγράμματα οικονομικής πολιτικής για την Ελλάδα. [21]

Είναι πρόδηλο (και πιθανότατα μη-αναγκαίο) να τονίσω ότι τόσο τα προγράμματα, όσο και οι αντιρρήσεις σ’ αυτά [22] [23], για να γίνουν αντιληπτά πρέπει ο λαός μας να εξοικειωθεί με την ορολογία. Τι νόημα έχει να γράφεται ένα κείμενο, όταν ο λαός μας αγνοεί τον πληθωρισμό κόστους, τον πληθωρισμό ζήτησης, το προϊόν πλήρους απασχόλησης, την ποσοτική θεωρία του χρήματος και την ενδογενή θεωρία του χρήματος, το αχρησιμοποίητο παραγωγικό δυναμικό της ελληνικής οικονομίας, κοκ, (χρησιμοποίησα σκόπιμα τους όρους αυτούς γιατί εμφανίζονται στα κείμενα που προανέφερα).

Πιστεύω ότι τα δημοκρατικά και ριζοσπαστικά κινήματα και κόμματα οφείλουν να ενσωματώσουν στους στόχους τους ένα τέτοιο εγχείρημα επεξήγησης στο λαό του οικονομικού προγράμματος, παράλληλα με την διδασκαλία των Οικονομικών. 

Παραπομπές και βιβλιογραφία 

1. Χα- Τζουν Τσανγκ. "23 Αλήθειες που δεν μας λένε για τον Καπιταλισμό". Εκδόσεις Καστανιώτη, 2011. Σελίδες 308-318.
2. http://www.ecnmy.org/engage/ha-joon-chang-learn-economics/
3. Συνέντευξη στον John Cassidy, The New Yorker, 13 Ιανουαρίου 2010. 
4. Robert E. Lucas. "Macroeconomic Priorities". Presidential Address delivered at the one-hundred fifteenth meeting of the American Economic Association, January 4, 2003, Washington, DC
5. Αναφέρεται στο R. Skidelsky, "John Maynard Keynes", Volume 2. Macmillan, 1994. Σελ. 341
6. John Maynard Keynes. "Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης του Τόκου και του Χρήματος". Κεφάλαιο 24: Τελικά σχόλια για την κοινωνική φιλοσοφία προς την οποία κατατείνει η γενική θεωρία
7. Joe Earle, Cahal Moran and Zach Ward-Perkins. "The Econocracy. The perils of leaving economics to the experts", εκδόσεις Manchester University Press, 2017. Σελίδα 7. 
8. Joe Earle, Cahal Moran and Zach Ward-Perkins. "The Econocracy. The perils of leaving economics to the experts", εκδόσεις Manchester University Press, 2017. Σελίδες 78-79.
9. όπως παραπάνω. Σελίδα 66
10. όπως παραπάνω. Σελίδα 75
11. όπως παραπάνω. Σελίδα 99
12. όπως παραπάνω. Σελίδα 115
13. Συλλογικό. "Κοινωνίες Μοιράσματος. Οι Σύγχρονοι Τροφοσυλλέκτες". Πολιτειακές Εκδόσεις, 2009  
14. Daniel Kahneman. "Σκέψη, Αργή και Γρήγορη". Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2013
15. Richard Lewontin. "Δεν είναι απαραίτητα έτσι. Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες". Εκδόσεις Κάτοπτρο. Σελίδες 292-305
16. Για την αποδόμηση της έννοιας του Homo Economicus βλέπε το σύντομο, αλλά περιεκτικό, κεφάλαιο 2 στο βιβλίο "Κατανοώντας τον Καπιταλισμό. Ανταγωνισμός, Εντολή και Μεταβολή" των S. Bowles, R. Edwards, F. Roosevelt. Εκδόσεις Gutenberg, 2014
17. Karl Marx. Πρόλογος στη Γαλλική Έκδοση του έργου “Το Κεφάλαιο”. Τόμος Πρώτος. Εκδόσεις ΚΨΜ, 2016
18. Ernesto Screpanti και Stefano Zamangi. “Η Ιστορία της Οικονομικής Σκέψης”. Εκδόσεις Τυπώθητω-Γιώργος Δαρδάνος, 2004. Σελ. 35-45
19. Karl Polanyi. “Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές απαρχές του καιρού μας”. Εκδόσεις Νησίδες, 2007
20. Αναφέρεται στο "Πολιτική Οικονομία. Η οικονομική θεωρία στο φως της κριτικής". Γιάνης Βαρουφάκης. Εκδόσεις Gutenberg, 2007. Σελίδα 68
21. 1) Πρόγραμμα Μαριόλη, Λαπαβίτσα, Γαβριηλίδη, ΕΔΕΚΟΠ 2) Πρόγραμμα Νίκου Ιγγλέση, «Η επανάσταση του Grexit - Το σχέδιο». Εκδόσεις Λιβάνης, 2015. 3) «Ανταγωνιστικές ερμηνείες και στρατηγικές εξόδου της ελληνικής κρίσης και το πρόβλημα της παραγωγικής ανασυγκρότησης» του Σταύρου Δ. Μαυρουδέα. Περιοδικό Ουτοπία, τεύχος 115, 2016. Σελίδες 25-44. 4) «Η οικονομική πολιτική του Grexit» του Νίκου Στραβελάκη. Περιοδικό Ουτοπία, τεύχος 115, 2016. Σελίδες 45-65.
22. Ηλίας Ιωακείμογλου. "Η δραχμή, ο πολεμικός καπιταλισμός και εμείς". Δημοσιευμένο στις 26 Φεβρουαρίου του 2017
23. Νίκος Στραβελάκης. "Έξοδος από το ευρώ, πορεία ρήξης ή βελούδινο Grexit - Μια κριτική στη Μελέτη Μαριόλη - Λαπαβίτσα